Abulqosimov h. P., Muminov n. G

5.1.1-rasm. Korrupsiyaning asosiy turlari 
Poraxo‘rlik xufyona iqtisodiyotning bir turi bo‘lib, turli 
konsultantlar, agent, vositachilarga, rasmiy shaxslarga xizmatlariga 
haq to‘lash ham hisoblanadi. Bunda pora beruvchi naf yoki foyda 
olish kabi maqsadlarini amalga oshirish maqsadida unga sharoit 
Korrupsiya turlari 
poraxo‘rlik 
firibgarlik 
tovlamachilik 
nepotizm 

---

yaratib beruvchi mansabdor, vakolatli shaxslarga pora beradi
58
.
Poraxo‘rlikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablar quyidagilardan 
iborat: 
– biznesni boshlash uchun ruxsat olish, ro‘yxatdan o‘tish, qulay 
sharoit yaratishga intilish; 
– korxona raqobatchilarini yo‘ldan olib tashlash, ularni 
bozordan, faoliyat sohasidan surib chiqarish; 
– davlat xizmatlariga, davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishga 
erishish, bu yo‘lda mansabdor shaxslar tazyiqi, qarshiligini yengish; 
– soliq to‘lovlari bo‘yicha qarzdorlikni kamaytirishga intilish; 
– tartibga solinuvchi narxni oshirish uchun ruxsat olish; 
– o‘z xodimlari, o‘zining va oilasining, biznesining 
xavfsizligini ta’minlash maqsadida pora berishga majbur bo‘lish
59
. 
Tovlamachilik – aldash, laqillatish, qo‘rqitish yo‘li bilan 
kishining mol-mulki, pulini olib qo‘yish, undan foydalanish; 
firibgarlik. Tovlamachi – kishilarni tovlab, laqillatib, qo‘rqitib kun 
ko‘ruvchi; firibgar
60
.
Firibgar – firib beruvchi, hiylagar, aldoqchi; aldamchilik, 
tovlamachilik, makru hiyla bilan shug‘ullanuvchi kimsa. Firibgarlik 
– aldamchilik, hiylagarlik. Firibgarlik – aldov yoki ishonchni 
suiste’mol qilish yo‘li bilan begona mulk yoki mulkka nisbatan 
huquqni qo‘lga kiritish (O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat 
Kodeksining 168-modda). Firibgarlik - korxona rahbariyati yoki 
xizmatchilari orasidan bir yoki bir nechta shaxsning hisob va hisobot 
ma’lumotlarini ataylab noto‘g‘ri aks ettirishi va taqdim etishini, shu 
jumladan, hisob yozuvlarini qalbakilashtirish va boshlang‘ich 
hujjatlarni soxtalashtirish, hisob yozuvlarini qasddan o‘zgartirish, 
xo‘jalik operatsiyalari mazmunini o‘zgartirish va qonunchilik hamda 
korxona siyosatida o‘rnatilgan qoidalarni buzish. Firibgarlik – 
rahbariyat, boshqaruvni amalga oshiruvchilar, xodimlar orasidan bir 
58
Маънавият: изоҳли луғат. –Т.: Ғафур Ғулом НМИУ, 2009. 476-477-бет. 
59
Qarang: Кочергина Т.Е. Экономическая безопасность: Ростов Н/Дону: 
Феникс, 2007. С164-165. 
60
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва 
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293-
бетлар. 

---

yoki bir nechta kishi yoki uchinchi shaxslar tomonidan noqonuniy va 
adolatsiz manfaat olish uchun aldov yordamida ataylab qilingan 
harakatdir. “Firibgarlikka qo‘l urgan odamlar odatda o‘z harakatlarini 
oqlashga arziydigan harakatlar, deb ishonadilar” (Amerika Diplomli 
buxgalterlar instituti, 2003). Bank sohasidagi tadqiqotlar shuni 
ko‘rsatdiki, firibgarlik qilgan xodim odatda o‘zi aldayotgan 
korxonada ko‘p yillik stajiga ega bo‘ladi. Asosan, bular vakolatlarga 
ega bo‘lib, ilgari o‘z ishiga nisbatan e’tiroz va tanbehlar olmagan 
muhandis-texniklar sirasiga kiruvchi xodimlardir. Ko‘pincha ular 
firibgarlik qilish uchun ruxsat etilgan kompyuter tizimlaridan 
foydalanadilar, qolaversa, bu ishni asosan bankning oddiy ish 
soatlarida qiladilar
61
. 
Korrupsiya keng miqyosda hisob-kitob olib boruvchi va 
nazoratni amalga oshiruvchi har qanday markazlashgan davlat 
faoliyatining orqa tomonidir. Korrupsiya o‘zi paydo bo‘lgan muhit – 
davlat kabi qadimiydir. Qadimgi Hindistonning Manu Qonunlarida 
(eramizdan avvalgi II asr) “amaldorlar birovning mol-mulkini egallab 
olishga intiluvchi“ va “badniyatlik maqsadida pul undiruvchi” 
ekanliklari to‘g‘risida gapirilgan. 
Professional davlat amaldorlari hali bo‘lmagan antik tarixning 
dastlabki bosqichlarida korrupsiya mavjud bo‘lmagan. 
Ibtidoiy va erta sinfiy jamiyatlarda yo‘lboshchi yoki 
sarkardalarga yordam so‘rab qilingan murojaat uchun haq to‘lash 
keng 
yoyilgan. 
Davlat 
apparati 
murakkablashib, 
uning 
professionalligi oshib borgani sari vaziyat ham o‘zgarib bordi. Oliy 
toifadagi hokimiyat quyi pog‘ona xizmatchilariga qat’iy belgilangan 
haq to‘lashni talab qilgan davrda ular murojaat qiluvchi fuqarolardan 
yashirin ravishda o‘z xizmat majburiyatlarini bajarganliklari uchun 
qo‘shimcha xaq olishga intilganlar. 
Antik tarixning so‘ngi davrida korrupsiya vujudga kelib rivojlana 
boshlandi. Rim imperiyasida shunday davlat amaldorlari paydo 
bo‘lganda, ular haqida “u boy provinsiyaga kambag‘al bo‘lib kelib, 
kambag‘al provinsiyadan boy bo‘lib ketdi”, deb gapirishar edi. Bu 
61
Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва 
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293-
бетлар. 

---

davrda rim huquqida «corrumpire», ya’ni aynish, poraga sotilish 
atamalarining sinonimi bo‘lib mansabni suiste’molchilikning barcha 
turlarini ifodalashga xizmat qilgan. 
Markazlashgan hukumat hokimiyati kuchsiz bo‘lgan davrda 
(masalan, Yevropada o‘rta asrlarning dastlabki bosqichlarida) xizmat 
holatidan aholidan shaxsiy manfaat uchun pora olish umumqabul 
qilingan normaga aylangan edi. Rossiyada o‘rta asrlarda voyevoda va 
amaldorlar g‘aznadan ish haqi va pomestyalar olishdan tashqari 
nizolarni hal qilganliklari uchun aholidan haq olishlari odatiy hol 
hisoblangan. 
Davlat hokimiyati markazlashib borgani sari fuqarolarning 
mustaqilligi tobora cheklanib borgan. Bu esa quyi va oliy toifadagi 
amaldorlar tomonidan qat’iy nazoratdan qochishni istagan fuqarolar 
foydasiga qonunni yashirincha buzishga yo‘l ochgan. Poraxo‘r 
amaldorlarni omma oldida qattiq jazolash ham odatda natija 
bermagan, 
chunki 
ularning 
o‘rnini 
yangilari 
egallagan. 
Markazlashgan hukumatda amaldorlarni yalpi nazorat qilish 
imkoniyati bo‘lmagan. Shu boisdan korrupsiyaning “chidasa 
bo‘ladigan normasi” bilan cheklanishga, faqat uning eng xavfli 
ko‘rinishlariga qarshi choralar ko‘rilgan. Bunday holat ayniqsa, osiyo 
ishlab 
chiqarish 
usuli 
jamiyatlarida 
mavjud 
bo‘lgan. 
Mustamlakachilikdan oldingi Sharq mamlakatlarida hukmdorlar 
umumiy “nazorat va hisob” tizimini joriy qilishga intilgan 
bo‘lsalarda, boshqa tomondan muntazam ravishda o‘z cho‘ntagini 
davlat g‘aznasi bilan almashtirib qo‘yayotgan amaldorlarning 
ochko‘zligidan shikoyat qilishgan. Masalan, “Artxashastra” muallifi 
ochko‘z amaldorlar tomonidan davlat mulkini o‘g‘irlashning 40 ta 
vositasini keltirgan va asalni faqat og‘izga solgan vaqtdagina his 
qilish mumkin bo‘lgani kabi podsho mulkini uni boshqaruvchi 
amaldor tomonidan eng oz miqdorda bo‘lsa ham o‘zlashtirilmasligi 
mumkin emas”, deb ta’kidlagan.
Davlat 
amaldorlarining 
shaxsiy 
daromadlariga 
jamiyat 
tomonidan munosabatda tub burilish G‘arbiy Yevropda yangi tarixiy 
davrda tubdan o‘zgardi. Jamoat shartnomasi g‘oyasiga ko‘ra 
fuqarolar davlatga soliq to‘laydilar, davlat esa maqbul bo‘ladigan 
qonunlarni ishlab chiqadi va ularning so‘zsiz amalga oshirilishini 

---

nazorat qiladi. Shaxsiy munosabatlar o‘rniga xizmat yuzasidan 
bo‘ladigan munosabatlar qaror topadi, shu boisdan amaldorlar 
tomonidan ish haqidan tashqari shaxsiy daromad olishlari ijtimoiy 
ahloq va qonun normalariga zid deb targ‘ib qilish boshlandi. Bundan 
tashqari neoklassik iqtisodiy nazariya g‘oyasi iqtisodiy erkinlik 
g‘oyasini ilgari surib, kishilar o‘z ishlarini o‘zlari bajarishini va o‘z 
yo‘llaridan yurishlarini, davlatning esa iqtisodiyotga aralashmasligi 
lozimligini asosladilar. Agar amaldorda tartibga solish imkoniyatlari 
kamaysa, u holda ularning pora olish imkoniyatlari ham kamayadi. 
Pirovardida markazlashgan davlatda amaldorlarning korrupsiyasi 
yo‘q bo‘lmagan bo‘lsa ham, har holda keskin kamayadi. 
Rivojlangan 
mamlakatlarda 
korrupsiya 
rivojlanishi 
evolyutsiyasida XIX va XX asrlar yangi bosqich bo‘ldi. Bu davrda bir 
tomondan, iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish, shuningdek 
amaldorlar hukmronligi kuchaydi. Ikkinchi tomondan, yirik biznes 
vujudga kelib, raqobat kurashida “davlatni sotib olish” usulidan keng 
foydalana boshlandilar. Bunda ular siyosatchilar va yuqori davlat 
xizmatchilari faoliyatini yirik kapital manfaatlarini himoya qilishga 
bo‘ysundira boshladilar. Rivojlangan mamlakatlarda, shu jumladan, 
G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida, ikkinchi jahon urushidan keyin 
siyosiy partiyalar ahamiyati osha borgani sari partiyaviy korrupsiya 
avj ola boshladi. Yirik kompaniya, moliyaviy-sanoat guruhlar, 
o‘zlarining manfaatlariga mos keladigan qonunlarni qabul qilinishini 
ta’minlash maqsadida ro‘yobga chiqarish uchun saylovoldi 
jarayonlarida partiya kassalariga mablag‘ ajrata boshladilar. Yirik 
siyosatchilar o‘z mavqeilaridan shaxsiy daromad olish manbai 
sifatida foydalana boshladilar. Masalan, Yaponiyada hozirgi vaqtda 
ham siyosiy arboblar xususiy kompaniyalarga foydali shartnomalar 
olishlarida ko‘maklashganlari uchun kelishuvdan foiz olishga harakat 
qiladilar. Keyingi yillarda Janubiy Koreya Respublikasining bir 
necha prezidentlarining korrupsiya majoralari tufayli javobgarlikka 
tortilganliklari ham bunga misol bo‘ladi. Ayni paytda ichki firma 
xizmatchilari mustaqilligining oshirilganligi tufayli, ularning ham o‘z 
mavqeilarini suiste’mol qilish holatlari ko‘paymoqda. 
XX asrning ikkinchi yarmida ko‘plab “uchunchi dunyo” 
mamlakatlari mustaqillikka erishganlarida so‘ng ularda ham 

---

korrupsiya kuchaydi. Bunga Filippin, Indoneziya va boshqa ko‘plab 
rivojlanayotgan mamlakatdlarda yuz bergan korrupsiya majorali 
misol bo‘ladi. Misol uchun Filippindagi prezident Markos va 
Indoneziya prezidenti Suxarto o‘z davrida korrupsion faoliyatlari 
natijasida juda katta boylik to‘plaganlari hamda shuning uchun ham 
ular hokimiyatdan sharmandalarcha chetlatilganlar. Filippin, 
Paragvay, Gaiti va ko‘plab afrika mamlakatlarida kleptokratik 
rejimlar vujudga kelgan ediki, ularda korrupsiya barcha ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlarni, iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarini 
qamrab olgan bo‘lib, porasiz hech nima qilib bo‘lmay qolgan edi. 
Bunday mamlakatlarda oilaviy klanlar paydo bo‘lgan edi. 
Korrupsiyaning “pastdan yuqoriga”, ya’ni boshliq barcha 
ayblovlarni quyi pog‘ona amaldorlarga to‘nkash imkoniyatiga ega 
bo‘ladigan tizimi bilan birga “yuqoridan pastga” tizimi ham mavjud 
bo‘lgan. Bu tizimda boshliq porani bevosita o‘zi olib, uni o‘zining 
qo‘l ostidagi xodimlari bilan bo‘lishgan. Bunday tizim Janubiy 
Koreyada mavjud bo‘lgan
62
. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlar va savdo aloqalarining 
rivojlanishi ham korrupsiyani rag‘batlantiridi. Yirik transmilliy 
kompaniyalar 
muzokaralar 
o‘tkazish 
xarajatlariga 
yuqori 
lavozimdagi amaldorlarga beriladigan sovg‘alarni (poralarni) 
kiritadigan bo‘lishdi. O‘tgan asrning 70-yillarida amerika “Lokxid” 
firmasining GFR, Yaponiya va boshqa davlatlardagi yuqori martabali 
siyosatchilariga 
o‘zlarining 
unchalik 
yaxshi 
bo‘lmagan 
samolyotlarini sotishda yordam berganliklari uchun juda katta 
miqdorda sovg‘a (pora) berganliklari bilan bog‘liq majoralar sodir 
bo‘lgan edi.
Korrupsiya 1990 yilarda sobiq sotsialistik, ya’ni bozor 
iqtisodiyotiga o‘tishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilayotgan 
o‘tish iqtisodiyoti davlatlarida juda keng rivoj topdi. Davlat 
hokimiyati tarkibida faoliyat yuritayotgan yuqori davlat amaldorlari 
bir vaqtning o‘zida ham davlat ishida, ham o‘zlarining tijorat ishlarida 
katta lavozimlarida ishlab, o‘z shaxsiy manfaatlari yo‘lida 
mavqelarini suiste’mol qilganlar. Bunday holat hozirgi vaqtda ham 
62
Qarang: Теневая экономика: учеб. пособие / И.П. Овсянникова; ФГБОУ ВО 
РГУПС. – Ростов н/Д, 2015. – С.26. 

---

bir qancha o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida davom etmoqda. XXI 
asrning boshlarida jahon va Yevropa futbol uyushmalari rahbarlari 
bilan bo‘lgan korrupsion majoralar bunday illatning jamiyatning 
barcha sohalariga va global miqyosda keng yoyilganligidan dalolat 
beradi.