Abulqosimov h. P., Muminov n. G

6.1.1-rasm. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning sabablari
82
 
82
Mualliflar tomonidan tuzilgan. 
Soliqlarni to‘lashdan
bo‘yin tovlash sabablari 
 
soliq yukining og‘irligi 
Tadbirkorning ma’naviyati va insoniy 
xususiyatlari 
soliq miqdorining ko‘pligi 
soliq stavkalarining 
yuqoriligi, ularni hisolash 
usullarining murakkabligi 
Soliq qonunchiligidagi 
kamchiliklar, uni buzishning 
jazosiz qolishi va 
nazoratning sustligi 
biznes uchun qulay 
muhitning yetarli emasligi 
tadbirkorlik faoliyatini 
noadekvat (nomuvofiq) 
tartibga solinishi 
korrupsiya 
mulk va shartnoma himoyasi 
bo‘shligi 

---

Shunday qilib, qonunchilikdagi kamchiliklar, uni buzish jazosiz 
qolishi va nazoratning sustligi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga 
imkoniyat yaratadi. Yuqori soliq stavkalari to‘g‘risidagi keng 
tarqalgan bahonalar esa asossizdir. Ammo soliqqa tortishning yuqori 
chegarasi mavjud bo‘lib, soliq stavkasi o‘sha darajadan oshib ketsa, 
iqtisodiy faoliyat sustlashib boradi. 
Soliq to‘lashdan bo‘yin tovdashning sabablarini tahlil etishda 
ikki xil yondashuvdan foydalanish zarur: soliqlarni “yangi boylar” 
tomonidan to‘lanmasligi va soliqlarni sobiq ittifoq korxonalari 
direktorlari tomonidan to‘lanmasligi. “Yangi boylar” islohotlardan 
dastlabki davrdagi yarim jinoiy kooperativ harakatda faoliyat 
yuritgan tadbirkorlar bo‘lib, psixologik sabablarga ko‘ra soliq 
to‘lashni xohlamaydilar. Ular hech qachon davlatga hech narsa 
to‘lamaganlar, bunga ularning jinoiy falsafasi va tadbirkorlik fe’l-
atvori yo‘l qo‘ymaydi. Ular qonunchilikka rioya qiladigan 
fuqarolarga ongli ravishda aylanishlari uchun ma’lum bir davr kerak, 
hech bo‘lmaganda davlatdan o‘z mulki himoyalanishini talab qilish 
huquqiga ega bo‘lish uchun. Davlat, soliq nazoratini ham hisobga 
olgan holda, qanchalik tez kuchaysa, ularning psixologik yetilishi 
shunchalik tez amalga oshadi. 
Sobiq ittifoq korxonalari direktorlari va rahbarlari soliq 
to‘lamaslik tajribasini tez o‘zlashtirib oldilar. Lekin ularda soliq 
to‘lamaslikka boshqa asoslar bor edi. Masalan, harbiy sanoat 
kompleksi korxonalari davlat buyurtmalari keskin pasayganligi 
sababli mablag‘lar yetishmasligidan jabr ko‘radilar, ko‘pchilik 
hollarda esa ishlab chiqarishni raqobatbardosh, bozor va aholi uchun 
zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tkazish qobiliyati yo‘qligidan 
jabrlanadilar. Ko‘pchilik boshqaruvchilar o‘z korxonalarining 
aktivlarini talon taroj qilishadi. Shunday ekan ulardan ishlab chiqarish 
hajmini kengaytirishni va soliqqa tortish bazasini ko‘paytirishni 
kutish noto‘g‘ri bo‘ladi. Bu hol ularning o‘zlari korxonaning egasiga 
aylanganlaridagina o‘zgarishi mumkin. 
Tabiiy monopoliyalar alohida xususiyatga egadirlar, ular 
davlatga kelishgan holda soliq to‘laydilar yoki to‘lamaydilar. Buni 
quyidagicha tushunish kerak – faqatgina ular davlatga to‘lashlari 
kerak emas, balki davlat ham ularga to‘lashi kerak (davlat 

---

muassasalariga issiqlik va elektr energiyasini yetkazish, hukumat 
qarorlariga binoan ko‘rsatilayotgan transport xizmatlari evaziga). 
Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida soliqlarni yig‘ish 
va natijada soliqlar tushumi kamayadi, davlat budjetiga mablag‘ kelib 
tushishi kamayishi hisobiga ijtimoiy soha yetarli darajada 
moliyalashtirilmaydi; halol raqobat qoidalari buziladi; soliq 
to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarning daromadlari ko‘payib boradi; 
korrupsiya o‘sadi; soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash evaziga to‘plangan 
kapital shaxsiy maqsadlar, xufyonaviy faoliyatga yo‘naltiriladi yoki 
xorijga olib chiqib ketiladi (qarang: 6.1.2-rasm).