Adabiy tahrir

Matbuot – jamiyat ko‘zgusi 
Matbuotni zahmatkash qalam ahlining 
doimiy faoliyat maydoni, ijod ustaxonasi 
deyish mumkin. Unda tafakkurninig, tilning 
fikriy va hissiy, mantiqiy va majoziy, umumiy 
va xususiy sifatlari ajoyib bir tarzda namoyon 
bo'ladi.

---

392 
O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi 
milliy til mavqeini tiklash, uning til 
amaliyotidagi – jamiyatdagi o‘rnini belgilash, 
qadr – qimmatini muhofaza qilish yo‘lidagi 
ulkan tarixiy voqea bo‘ldi. Matbuotda tub, 
turkiy – o‘zbekcha so‘z va iboralarni izlash, 
yangisini yasash, ijod qilish ustuvor jarayonga 
aylanib bormoqda. Bu jarayon adabiy tilning, 
shu jumladan matbuot tilining ham, bir 
qolipdagi maromlar, o‘zgarmasdek bo‘lib 
qolgan lug‘at tarkibi, balandparvoz bayon 
uslubi 
andozalaridan 
qutilishiga 
xizmat 
qilimoqda.
Milliy matbuot jamiyatimiz yuz – ko‘zi. 
Chunki faqat eng so‘nggi yangiliklar, voqea – 
hodisalar aks etibgina qolmay, balki jamiyat 
globallashuvi jarayoni ham aks etmoqda. 
Insonlar gazeta, jurnallarda chop etilayotgan 
har bir fakt, aytilayotgan fikr – g‘oyaning 
to‘g‘riligiga, tahririyat xodimlari yuqori 
ma'naviyatli, 
dunyoqarashi 
keng 
va 
umumxalq uchun sidqidildan xizmat qilishga 
intiluvchi olijanob kishilar ekanligiga ishonch 
hosil qilmoqdalar. Shu sababli xalqimiz 
matbuotga alohida hurmat bilan qarab, 

---

393 
jurnalistlarni jamiyatimizning eng ziyoli 
kishilari, deb baholashadi.
Yurtimiz 
mustaqillikka 
erishgach, 
matbuotimiz ham ijobiy tomonga o‘zgardi, 
ayniqsa, markaziy nashrlar mazmun – g‘oya 
va sifat jihatdan takomillashdi. Biroq, ba'zi 
gazeta, jurnallar nashrlarining salmoqli qismi 
sifat jihatdan yuqoridagi talabga javob 
bermayapti. Ular adad ortidan quvib, go‘yo 
o‘quvchilarni jalb qilish uchun turli shov – 
shuvli maqolalar, oldi – qochdi voqua – 
hodisalar xususida, milliy mentalitetimizga 
mos kelmaydigan, chuqur mulohaza bilan 
tayyorlanmagan materiallar, xorij nashrlaridan 
(ayniqsa, internetdan) xom – xatala tarjimalar, 
turli bosh o‘grig‘i – bosh qotirmalar 
sahifalarni to‘ldirib turadi.
“Bemaza qovunning urug‘i”dek ko‘payib 
ketgan 
(ular 
asosan 
tijorat 
maqsadiga 
bo‘ysundirilgan) nashrlar g‘arbda “sariq” 
matbuot, deb ataladi. Biz ularning tusini emas, 
sifatini nazarda tutib, “jaydari” deyishni 
ma'qul 
ko‘rdik. 
Ushbu 
gazetalarning 
materiallarini mutolaa qilganingizda, past 

---

394 
saviyada, til va uslub jihatdan noqis, mantiqan 
sayoz ekanligi ayon bo‘ladi. Ilgari qaysidir 
gazetada bitta imlo xato ketib qolsa, bu voqea 
edi. Lekin hozir shunday nashrlar borki, ularni 
o‘qib, mantiqsizligidan, imloviy, uslubiy 
xatolardan ko‘nglingiz xira bo‘ladi. Masalan, 
“Darakchi”, “Oila shifokori”, “XXI asr”, 
“Dilbarim”, “Bekajon”, “Hordiq” gazetalarida 
imloviy, til va uslubga oid xatolar anchagina 
uchraydi.
Mualliflar borki, ular balandparvoz, 
deyarli ishlatilmaydigan so‘zlarga o‘ch 
bo‘lishadi. Yozuvchining maqsadi, o‘z 
“yuqori” saviyasini ko‘rsatib qo‘yish yoki 
matnni so‘z bilan bezashdan iboratdek 
tuyuladi. Gazeta tili badiiy adabiyot tili emas, 
u ommabop, oddiy, tushunarli va aniq bo‘lishi 
darkor.
Bundan 
tashqari, 
sinonimlardan 
foydalanishda qam ko‘p xatolarga yo‘l 
qo‘yiladi. Sinonimlar o‘zaro ma'nodosh 
bo‘lsa-da, lekin ma'nolari aynan emas, ularni 
ishlatishning o‘ziga xos o‘rni mavjud. 
Masalan, eng ko‘p qo‘llaniladigan, kerak, 

---

395 
lozim, shart sinonimlariga e'tibor bersak, 
ularning har biri o‘ziga xos uslubiy bo‘yoqqa 
ega va biri o‘rniga ikkinchisini o‘rinsiz 
ishlatib bo‘lmaydi.
Ko‘pgina yozuvchilar sinonim bilan 
tarjimani farqlay olmaydilar. Bir gapda 
o‘zbekcha muqobili berilsa, boshqa gapda 
ruscha yoki boshqa tildagi tarjimasi beriladi. 
“Xalq so‘zi” gazetasidan olingan quyidagi 
misolga e'tibor beraylik.
“Qo‘shiq yozuvchi shoir, kompozitor va 
bastakorlar davr talabiga javob beradigan 
qo‘shiqlarni kam yaratishmoqda”.
Aslida kompozitor bilan bastakor ikki 
tilda bir – birining muqobilidir. Har ikkovini 
bir gapda ishlatish mantiqan to‘g’ri emas. 
Undan tashqari qo‘shiqqa bo‘lgan davr talabi 
qanday ...?!
“Dilbarim” gazetasining 22. 10. 2009 yil 
soni 3-betida berilgan “Bolaligi o‘g‘irlangan 
qiz” materialining matnida ham g‘aliz 
jumlalar uchraydi. Masalan:

---

396 
“.... va o‘zining ahvoli yaxshi ekanini 
bildirib 
qo‘ymoqchi 
bo‘layotganini 
urg‘ulaydi.”  
Bu jumladagi urg‘ulaydi so‘zi noto‘g’ri 
qo‘llangan. Umuman, jumla o‘zbek adabiy tili 
me'yorlariga mos kelmaydi. 4- betdagi 
“Addiksiya dedingizmi?” sarlavhali material 
boshlovi birinchi jumlasi so‘zlashuv uslubiga 
xos.
“Shifokorlar tilida “addiksiya” degan 
atama bo‘lib …”.
Aslida “shifokorlar tili” emas, balki 
“tibbiyot ilmida” yoki “tibbiyot sohasida” 
bo‘lishi lozim. Chunki matbuot matnlari 
so‘zlashuv uslubida emas, ilmiy – ommabop 
uslubda bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, 
ko‘pincha kelishik qo‘shimchalarini to‘g‘ri 
qo‘llashga til savodi yetishmaydi. 9- betdagi 
“Jeksonni xotirlagan ikki eng zo‘r g‘oya!” 
sarlavhali matnda
“Dunyo 
musiqa 
ixlosmandlarini 
qiziqishini 
to‘laqonli 
….” 
Jumlasida 

---

397 
“ixlosmandlari” so‘ziga qaratqich kelishigi 
qo‘shimchasi – ning qo‘shilishi lozim.
Boshqa gazetalarning matnlarida ham 
shu xil kamchiliklar, albatta, ko‘zga 
tashlanadi. Birinchi misolda so‘z noto‘g‘ri 
qo‘llangan. Ikkinchi misolda uslubiy xatoga 
yo‘l 
qo‘yilgan. 
Uchinchi 
misol 
esa, 
grammatik xatoga ega.
Jamiyat globallashuvi sharoitida milliy 
ma'naviyatni, 
mustaqillik 
mafkurasini, 
ijtimoiy tafakkurni shakllantirishda va qaror 
toptirishda, iqtisodiy hayotni isloh qilishda va 
milliy o‘zlikni anglashda matbuotning o‘rni 
va ta'siri beqiyos. Shunday ekan, matbuot 
matnlarini ommabop, tushunarli, ta'sirchan, 
ishonchli va asosli fakt, ma'lumotlar bilan til 
va uslubga xos kamchiliklarsiz o‘quvchiga 
etkazish tahlil va tahrir jarayonini alohida 
mas'uliyat, o‘tkir zehn, savodlilik va mahorat 
bilan amalga oshirishni talab etadi.