Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

0 ‘z bilim ini tekshirish uchun savol va topshiriqlar
1. Adabiy nutqqa asos b o ‘lgan shevalami ta ’riflang.
2.U slublar qanday guruhlanadi?
3. Rasmiy-ish yuritish uslubi qaysi sohalarda q o ‘llanadi?
4. Badiiy uslubning boshqa uslublardan farqi nimada?
5.Oddiy so‘zlashuv uslubini ta’riflang va misollar keltiring.
6. Qanday uslublar fimksional uslublar deyiladi?
7. Ilmiy uslub bilan ilmiy-ommabop uslubning farqi nimada?
8. Publitsistik uslub q o ‘llaniladigan sohalami ta ’riflang.
9. Adabiy nutqning qanday funksiyaviy turlari bor.
10.Badiiy nutqqa to ‘la ta ’rif bering.
120

---

3-B O B . M ATN M A N TIQ IY T A H L IL I
Reja:
1. Mafnniitg mantiqiy tahlili.
2. Qismlararo mantiqiy bog‘liqlikni aniqlash.
3. Mulo/tazalararo bog ‘lanish.
4. Tushuncha va mulohazalarni qiyoslash.
5. Mantiqiy tahlil qonunlari.
1-§. Har qanday asar (adabiy, publitsistik va h.) qoTyozmasini 
tahrir qilishdan oldin, qoiyozm ani qabul qilishdagi bajariladigan 
amallar tugagandan so‘ng, matn mantiqiy tahlil etiladi. Mohiyatiga 
ko‘ra, matnning mantiqiy jihatdan tahlil qilishda muharrir asar 
mundarijasini anglab yetadi va m uallif o ‘z mulohazalarida 
mavzudan chetga chiqqan-chiqmaganligini tekshiradi. Natijada, 
muharrir m uallif o ‘z xulosalari, ta ’riflari, ilgari surgan ilmiy 
qonuniyatlarida mantiq m e’yorlariga toMa rioya qilganligi, to ‘g ‘ri 
mulohaza 
yuritganligini 
aniqlaydi. 
Yuqoridagilar 
bo‘yicha 
muharrir xulosasi (taqrizi)ga ko‘ra, m uallif mantiq qonunlari va 
qoidalaridan chetga chiqqanligini sezadi, matn mazmuniga tegishli 
o ‘zgartishlar kiritadi, matnning isbotlanganlik va aniqlik jihatlari 
yanada oshadi.
2-§. Lekin mantiq qonunlari va qoidalarini bilmay, ularni tatbiq 
etishning uddasidan chiqmay matnni mantiqiy jihatdan toMaqonli 
tahlili haqida o ‘ylash ham mumkin emas. T otg‘ri, ba’zan 
muharrirlar (tahrirchilar) mantiq qonun va qoidalaridan xabarsiz 
o ‘z bilim va tajribalariga tayanib mazmuniy tuzatishlarni amalga 
oshiradilar. Biroq ular mazmuniy o ‘zgartirishlami anglagan holda, 
ilmiy asosda bajarsalar natija tamomila o ‘zgacha bo‘ladi.
3-§. 
Mantiq 
qonunlarini 
bilish 
qo‘lyozma 
tahlil ini 
osonlashtiradi, 
muharrirga 
mantiqiy 
tuzatishlarni 
amalga 
oshirishda qat’iyat, ishonch baxsh etadi, o ‘z hukmi adolatli 
ekanidan xotirjam b o ‘ladi va m uallif e ’tirofi, hunnatiga sazovor 
b o ia d i.
121

---

4-§. 
Muharrir mantiq qonun va qoidalarini o ‘zlashtirib oladi 
ham deylik. Lekin ularni bilish boshqa, amalda q o ‘llash boshqa. 
Chunki mantiq ilmida mulohazalar, lushunchalar, shaklga solingan, 
oydinlashgan bo‘ladi. M uallif matnida (yozma nutqda) esa 
kontekstual mantiqiy shakllar aksariyat hollarda yashirinchadir. 
M antiqiy xulosaning barcha b o ‘g ‘inlari ham yetarli bo‘lmaydi, 
So‘zlar 
erkin 
tartibda 
joylashgan, 
ko‘chma 
m a’noda 
qo‘llanganligidan uning m a’no b o ‘yog‘ini ko‘p o ‘rinda aniqlashga 
to ‘g ‘ri keladi. Bu hoi muharrir uchun qiyinchilik tu g ‘diradi, albatta. 
M azkur vaziyatda to ‘g ‘ri yechim topish matnni tahlil qilish uchun 
samarali uslubdan foydalanish, muayyan malaka hamda tajribada 
sinovdan o ‘tgan ko'nikm a asqatadi. Shundagina m uallif fikrini 
mantiq qonunlari va qoidalariga ko‘ra tahlil qilish mumkin b o ‘ladi. 
Quyidagi misollarga e ’tibor beraylik.
“ Beixtiyor ko‘zingga nomahramning yuzi tushsa, zinhor, 
uning yuziga ikkinchi bor qarama” (Odamiylik mulki, 498-b.). 
“ ...so‘lig‘imsan, 
Vatanim” 
(qo‘shiqdan). 
Birinchi 
misolda 
muallifning aytmoqchi bo'Igan fikrini ifoda etuvchi so'zlar ко z va