Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

Shu sababli uning (Boburning) bu boradagi noyob tajribalari 
Atilla, Yuliy Sezar, Bonapart, Napoleon, Amir Temur singari 
mumtoz davlat arboblarining nomlari bilan bir qatorga qo'yib
о 'rganiladi (Boburiynoma, 4-b.)
Muallifning bu matnini muharrir mantiqan to ‘la-to‘kis deya 
qabul qilgan va o ‘tkazib yuborgan. Haqiqatan ham uyushiq 
b o‘lakni (bir qatomi) tashkil etuvchi so ‘zlar o ‘zaro taqqoslanmasa, 
shunday. Ammo diqqat bilan mantiqiy tahlil etilsa, unda qatorni 
tashkil etuvchi so'zlar tartibi noto‘g ‘ri ekanligi ayon bo'ladi. Buni 
aniqlash uchun uyushiq b o ia k d a bir qatomi tashkil etuvchi 
so‘z(ism)lar o ‘zaro davr nuqtayi nazaridan taqqoslanadi.
Ismlar tartibi mantiqan to‘g ‘ri, y a’ni davrga k o ‘ra ketma- 
ketlikda 
joylashtirilishi 
uchun 
muharrirga 
ensiklopedik 
lug‘at(lar)ga qarash kifoya edi. Shunda so‘zlarni joylashtirish 
tartibi ayon b o ia d i.
Yuliy Sezar - mil.av. 102 yoki 100 - 44.
Attila - ..? - 453.
A mir Temur - 1336 - 1405.
Napoleon Bonapart - 1769 - 1821.
Demak, uyushgan bo'lakdagi so‘z (ism)lar tartibi jum la ichida 
quyidagicha:
Shu sababli uning bu boradagi noyob tajribalari Yuliy Sezar, 
Attila, Amir Temur, Bonapart Napoleon singari mumtoz davlat 
arboblarining nomlari bilan bir qatorga qo ‘yib о ‘rganiladi.
18-§. Matnni mantiqiy tahlil qilish malakasiga ega b o ‘lish 
uchun muharrir yuqorida qayd etilgan barcha usullarni bajarish
134

---

b o ‘yicha tinmay mashq qilishi kerak. Q o iy o zm a ustida ishlasfc 
jarayonida har bir uehragan (garchi arzimasdek tuyulsa ham) 
kamchiliklar, noaniqliklar sababini aniqlashga erishishi shart. U 
shun day malakaga erishishi kerakki, barcha tur xato va 
kamchiliklami, ortiqchalik, yetishmovchilikni darhol payqab olishi 
mumkin b o isin . Aks holda har bir mantiqiy usulm bajarishga ko‘p 
vaqt sarflashga to ‘g ‘ri keladi. Matnni baholash (yoki tanqid 
qilish)da, unga har jihatdan yondashishga to‘g ‘ri keladi. Bu uzoq 
vaqt talab etadigan jarayondir. Vaholanki, matn ko‘p tomonlama 
(mantiqqa ko‘ra, asos materiallar bo‘yicha til, uslub, janr va b.), 
shuningdek turlicha (har bir jihat miqyosida) tahlilga tortiladi.
Tahlil usullari, o ‘z-o‘zidan, k o ‘nikmaga aylanmaydi, balki 
amalda (har biri bilan alohida va maxsus shug‘ullanganda), qunt 
bilan mehnat qilgandagina muharrir kerakli ko'nikm aga ega 
b o ia d i.
Malaka har bir usul bo‘yicha o ‘zlashtirilgan nazariy bilimlami 
amalda keng q o ila sh jarayonida, matnni aniq maqsadda o ‘qish 
vaqtida, birinchi hoiatda - so‘z yoki tinish belgisi ishorasiga 
ko‘ra, ikkinchi hoiatda - unsurlar mantiqiy munosabatini so 'z 
yoki tinish belgisi ishtirokisiz, uchinchi hoiatda - mantiqiy 
unsurlar bo g ian g an (so‘zlararo, birikmalararo, shuningdek gap 
boiaklariaro, bitta umumlashtiruvchi so ‘z birlashtirgan) so'zlar 
qatorini aniqlash, ayni bir asos material matnda umuman asarda bir 
xildaligini aniqlab, to ‘rtinchi hoiatda 
barcha sabab va oqibatni 
taqqoslab, beshinchi hoiatda — barcha tushib qolgan mantiqiy 
unsurlami topib, oltinchi hoiatda - barcha 
yotishmayotgan 
qismlarni tiklab erishiladi.
Yuqorida qayd etilgan mantiqiy tahlil usullaridan tashqari 
muharrir adabiy tahrirning mantiqiy to ‘rt qonunidan yaxshi 
xabardor b o iis h i shart. Bular quyidagilar:
1. Ayniyat qonuni;
2. Ziddiyatsizlik qonuni;
3. Uchinchisi istisno qonuni;
4. Yetarli asos qonuni.