Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

2-§. 0 ‘quv adabivoti va uning tahriri
0 ‘quv adabiyotlarini tahrir qilishda ularning turiga alohida 
e’tibor berish talab etiladi. Chunki o ‘quv adabiyotining mazmuni 
ta ’lim tizimiga bo g iiqdir. Aytaylik, maktablaraa ham, litsey, 
kollejlarda ham, filologik va jurnalistika yo‘nalishidagi oliy 
ta’limda ham adabiy til (ona tili) o ‘qitiladi. Lekin har to ‘rtala ta ’lim 
muassasasida ular kimlarga m o‘ljailanganiga ko‘ra farqlanadi.
T a’limning shakliga k o ‘ra, (boshlang‘ich, umumiy, universitet 
va h.k.) o ‘quv adabiyotlarida materiallarni saralash ko‘zda tutiladi. 
Tenninlar ham fan uchun umumiylikka k o ‘ra tanlanadi. Masalan, 
maktablar, litseylar, kollejlarda o ‘qitiladigan ona tili darsliklarida 
til haqida umumiy tushuncha hosil qiluvchi terminlar - ega, kesim, 
ikkinchi darajali bo'lak, or, sifat.fe 7, ravish, kelishik, qo'shimcha, 
o'zak, negiz va b. terminlar uchrasa, oliy ta’limda o ‘qitiladigan 
adabiy til fanida tilning ancha tor ixtisosliklariga xos tcrminiar 
beriladi. Masalan, leksema, frazema, fonologiya, fonema, sema, 
semasiologiya, 
otning 
sifatlashishi, 
sifatning 
otlashishi, 
konversiya, assimilatsiya, dissimilatsiya, denotat, konatativ, 
substantivatsiya, okkozionalizatsiya, uzual та 'no, denotativ та ’no 
va b.
Albatta, oliy ta ’lim darsliklariga xos terminlar ifoda etgan til 
hodisasi haqida maktab darsligida ham m a’lumot uchraydi. 
Masalan, fonetikada elipsis hodisasi qayd etiladi. Maktab 
o‘quvchisi mazkur terminni yodda saqlab qolishini osonlashtirish 
maqsadida termin anglatadigan m a’noni shu hodisa qanday
53

---

ekanligini umumiy tarzda izohlab ketish, y a’ni uni tovush tushish 
hodisasi deb atash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Boshqa fanlar -
ariftnetika, rnatematika, oliy matematika, tarix va b. xususida ham 
ayni yuqoridagilami aytish mumkin. Buni ta’limning quyi 
bosqichlarida o ‘quvchilarga ilm emas, balki ilm haqida umumiy 
tushuncha - bilim berish maqsadi bilan izohlash mumkin.
Albatta, u yoki 
bu 
darslik muayyan maktab turiga 
m o ‘ljallangan bo‘ladi. Agar oliy va o'rta maxsus hunar ta’limi 
muassasalari oliy va o ‘rta maxsus m a’lumotga ega mutaxassislar 
tayyorlaydi. Ular ancha keng nazariy bilim hamda amaliy malakaga 
ega bo‘ladilar. Ular uchun m o‘ljallangan o ‘quv adabiyotlari Davlat 
ta’lim 
standartlari, 
Oliy 
ta’lim 
vazirligi 
tasdiqlagan 
fan 
programmasi asosida yaratiladi.
Oliy maktab darsliklari tolib va tolibalarga “ilmning tili”ni 
o ‘rgatishga qaratilgan b o ‘ladi. Shuning uchun unda muayyan fanga 
taalluqli nazariyalar uchraydi, ulami ifoda etish uchun terminlardan 
unuinli foydalaniladi. Lekin na nazariy fikrlar, na terminlar 
muntazamlikka ega emas, chunki ilm doimo rivojlanishda, 
yangilanishda. Shunga ko‘ra, uzog‘i bilan 4-5 yilda o ‘quv 
adabiyotlari qayta ko‘rib chiqilishi, yangilanishi, shuningdek, 
o ‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish talab etiladi. 
M a’lumki. ta ’lim jarayoni faqat, darslik va o ‘quv qo‘llanmalar 
bilan cheklanib qolmaydi. Tolib va tolibalarga ilm berishda 
m a’ruza matnlari, m a’ruza konspekti, tezislar, to‘plamlar, ilmiy 
maqolalardan ham keng foydalaniladi. M azkur holda asosiy e ’tibor 
fanning so‘nggi yutuqlaridan foydalanib darslik va o ‘quv 
qo‘llanmalami to ‘ldirish kerak. Bundan terminlarni qo‘llashda, 
qaysi tur o ‘quv materiali bo‘lmasin bir xillikka erishish talab 
etiladi. To‘g ‘ri, davr o ‘tishi bilan ayrim terminlar eskiradi, 
yangilari paydo b o ‘ladi, bu tabiiy hoi. Darslik va boshqa o ‘quv 
adabiyotlarining yangi avlodini yaratishda buni, albatta, e ’tiborga 
d is h lozim. Agar terminlar almashinuvi yuz bergan-u, lekin yangisi 
hali ommalashib ulgunnagan bo‘lsa, unda fikr tushunarli bo‘lishligi 
uchun avvalgi muqobili eslatib o ‘tilishi kerak. Masalan, mentalitet
- milliy odat, tolerantlik - murosaviylik, murosasozlik, lizing -