Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

"xizmatkor” terminini ham navkar termini bilan 
almashtirib bo‘lmaydi, navkar boshqa vazifani bajargan, xizmatkor 
boshqa.
Darslik fan dasturiga muvofiqligini baholashda quyidagilarga 
alohida e ’tibor qaratiladi:
- darslikni o'rganishdan maqsad dasturda bayon etilganlarga 
mos kelishiga;
- dasturda ko‘rsatilgan mavzular darslikda to ‘liq qamrab 
olinganligiga;
- fanga oid barcha terminlar to ‘g ‘ri q o ‘llanilganligiga;
- belgilangan hajmga to ‘g ‘ri kelishiga;
- material bayoni ilmiy darajasiga;
- adabiy jihatdan (lug‘at tarkibi, uslubi va h.) savodliligiga.
M azkur tartibdagi tahlil muharrirga m uallif bilan hamkorlikda
darslik qoiyozm asidagi ayrim nuqson va kamchiliklami bartaraf 
etishga, ayniqsa, terminlar ustida muvaffaqiyatli ish olib borishga 
imkon beradi.
Darslikning ilmiy-nazariy jihatdan yuqori darajada bo'lishiga 
turli vositalar bilan erishish mumkin. Lekin har qanday holatda ham 
quyidagilar asosiy mezon b o ‘lib qoladi:
- asosiy ilmiy g ‘oya!ar tadrijiy va aniq-ravshan bo'lishi;
- terminlar darslik maqsadiga muvofiq keladigan mazmunda 
va miqdorda bo‘lishi;
56

---

- tor sohaga oid, o ‘ta ilmiy terminlar iloji boricha kamroq 
b o i i s h i , agar taqdim etmaslikning iloji b o im asa, izohlanishi;
- asosiy tushunchalar va qonunlar bilimning hozirga zamon 
darajasida to ‘g 'ri va asosli tarzda ochib berilishi;
- tayanch so‘z va birikmalar k o ‘rsatilishi;
- terminlar izohli lug‘ati ilova etilishi;
- nazariy fikrlar misollar tahlili yordamida asoslangan 
bo‘lishi;
Darslikda faqat isbonarli, isbotlangan ilmiy bilimlar beriladi. 
Ilmiy munozaraga sabab boiad ig an, taxminiy fikrlar, ilmiy 
farazlar, ilmiy asoslanmagan mulohazalar, fanga aloqasi y o ‘q 
terminlar b o ‘lmasligi kerak. Bundan tashqari ilmiy g ‘oyalami 
o‘quv-pedagogik va metodik muammolar bilan aralashtirib 
yuborilmaslik lozim.
Matnda mantiqiy xatolikka zinhor y o ‘l q o ‘yib boim aydi. 
Buning uchun muharrirdan matnni mantiqiy tahlil qila olish 
mahoratiga ega b o iish talab etiladi. Afsuski, bugungi kunda chop 
etilayotgan k o ‘pgina darsliklarda bu qusur sezilib qolmoqda. 
Matnda mantiqiy xatoliklarga yo‘l qo‘ymas!ik uchun, avvalo, 
darslik til va uslubga ko‘ra talab darajasida b o iish ig a erishish 
lozim.
Aniqlik, tushunarlilik, ifodalilik kabi umumiy talablar qaysidir 
darajada bajarilmas ekan, kamchiliklar tuzatilmas ekan, demak, 
muharrir o ‘z vazifasini qoniqarli darajada bajarmagan b o iad i. 
Darslikning tili va uslubi ustida ishlash boshqa har qanday 
adabiyotlarda o ‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Darsliklar 
tahririda terminlar va sintaktik vositalami baholash muharrirdan 
alohida mahorat talab etadi. Zero, darslikda har bir so‘z (termin), 
sintaktik konstruksiya aniq-ravshan va tushunarli b o iish i kerak. 
So‘zlar o ‘z genetik (tub) m a’nosida qoMlangan, so‘z birikmalarini 
tashkil emvchi so‘zlar uslubiy emas, balki grammatik asosda 
b o iish i, gap bo iak lari o ‘z o ‘m ida turishi shart. Asosan, sodda 
gaplardan foydalanish lozim. В turdagi qo‘shma (murakkab) gaplar 
fikmi anglashni qiyinlashtiradi.
57

---

M uharrir faqat foydalamlgan terminlargagina emas, balki, 
uir.uman so'zlarning qoilanilganligini ham diqqat bilan kuzatishi 
kerak. Ayni bir termin yoki so ‘z barcha o iin la rd a ham shaklan, 
ham m a’no jihatidan bir xil b o iish i, y a’ni adabiy tahrim ing ayniyat 
qonuniga rioya etilgan holda berilishi lozim. So‘z alohida holatda 
ham, kontekstda ham bir m a'no ifodasiga ega b o iish i kerak.