Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

60

---

7-BO B. E N SIK L O P E D IK A SA R D A G I T E R M IN L A R  
U STID A ISH LA SH
I-§ . E n siklopediya-bilim lar m ajm uasi.
Ensiklopediya yunoncha so ‘z boMib, o ‘zbek tilida “barcha 
bilimlami o ‘rgatuvchi” m a’no ifodasini beradi. Ensiklopediya 
ilmiy yoki ilmiy-ommabop m a’lumotnoma hisoblanadi. L'ning 
quyidagi turlari mavjud:
- barcha fan sohasi b o ‘yicha m a’lumotlami o ‘zida jam lagan 
(universal);
- ayrim fan sohasi b o ‘yicha (sohaviv).
- amaliy faoliyat bo‘yicha.
Ensiklopediya tabiat va jam iyat haqidagi barcha tushunchalarni 
o ‘zida mujassam etadi.
Ensiklopediyalar o ‘zida faqat muayyan davr ilmiy va madaniy 
darajasinigina emas, balki mafkurani ham o ‘zida aks ettiradi.
Shunga k o ‘ra, ensiklopediyalar muayyan millatning, uning 
milliy madaniyatining qay darajada rivojlanganligini ko‘rsatuvchi 
mezon bo‘lib xizmat qiladi. Ensiklopedik nashrlar millat ilmiy- 
madaniy hayotida g ‘oyat ulkan ahamiyatga ega.
Ensiklopedik asami tom m a'noda bilimlar xazinasi deyish 
mumkin. Agar biror termin yoki fikr xususida bir qator manbalarda 
turlicha qarash uchrasa va qay biri chin ekanligini aniqlashga 
to‘g ‘ri kelsa, albatta, tegishli ensiklopediyaga murojaat etiladi. 
Ensiklopediyada qayd etilgan termin yoki fikr to cg ‘ri deb qabul 
qilinadi.
Jahon ensiklopediyalar nashri tajribasidan m a’lumki, bunday 
asarlar m a’lumot olishning eng ishonchli manbasi hisoblanadi. 
Kerakli terminni yoki biror shaxs, narsa, hodisa haqidagi 
m a’lumotni oson topilishi uchun ensiklopediyalar tuzilishiga ko‘ra 
farqlangan. Ba’zi ensiklopediyalarda materiallar (terminlar)ni 
berish alifbo tartibida 
(material, terminlar alifbo asosida 
joylashtirilgan), muayyan tizimga ega bo* ladi.
6 i

---

Hajmiga k o ‘ra, ensiklopediyalar shartli ravishda, katta (bir 
necha o ‘n jildli), kichik (10-12 jildli), qisqa (4-6 jildli ) va 1-3- 
jildli, bular ensiklopedik lug‘atlar deb atalgan.
Har bir ensiklopediya uchun maxsus mavzuli reja tuziladi. 
M aqolalar umumiy hajmi turli fanlar ham da maqola turlariaro 
taqsimlanadi. 
Mavzuli 
rejadan 
tashqari 
so‘zlik 
(maqola 
b ag ‘ishlangan terminlar ro ‘yxati) ham tuziladi. Ensiklopediyadagi 
maqolalar quyidagi turlarga ajratiladi: muayyan mavzu yoritilgan 
maqola; m aiu m o t beruvchi maqola; izohlovchi maqola (faqat 
definitsiyadan 
iborat b o ia d i, 
agar termin 
boshqa tildan 
o ‘zlashtirilgan b o is a , etimologiyasi berilgan b o iad i); havola 
maqola (boshqa terminga havola qilinadi). Birinchi va ikkinchi tur 
maqolalar bir-biridan hajmiga k o ‘ra farqlanadi. Bular sof 
ensiklopedik 
b o iib , 
masalaning 
mohiyati 
haqida 
asosiy 
m aium otni yetkazadi. Ularda ilmiy nazariyalar, tarixiy hodisalar, 
geografik, biografik, statistik va boshqa m aiu m o tlar bayon etiladi. 
Ancha chuqur va to iiq m a iu m o t k o ‘rsatilgan 
adabiyotlardan 
olinadi. 
Adabiyotlar maqola ichida, oxirida, 
shuningdek, jild 
oxirida bcrilishi mumkin.
Ensiklopediyalar, 
ayniqsa, 
universal 
ensiklopediyalar 
mavzular bo‘yicha eng xilma-xil m aium otnom a turi hisoblanadi. 
Ensiklopedik nashrlami tayyorlash, maqolalarini mualliflarga 
buyurtma qilishdan a w a l keng hajmli ilmiy-metodik tayyorgarlik 
ko‘rishni talab etadi. Universal ensiklopediya (boshqa tur 
ensiklopediyalar ham) o ‘z tavsifiga k o ‘ra, ilmiy nashr hisoblanadi. 
Shuning uchun e io n etiladigan materiallarga yuqori saviyada ilmiy 
yondashish kerak. Buning uchun ilmiy mezonlar ishlab chiqiladi. 
Ilmiy mezonlar esa mualliflar uchun ham muharrirlar uchun ham 
q o ilan m a vazifasini o ia y d i. M azkur qoilanm ada ensiklopedik 
maqolalar, beriladigan terminlarga qo‘yiladigan asosiy talablar o ‘z 
ifodasini topadi. Bular barchasi maqolalar, terminlar berilishiga 
yagona tarzda yondashuvni ta ’minlaydi.
Tem iinlaming belgilanishi (defmitsiya), ular m a’no ifodasini 
ochib berishdagi tarixiylik tamoyili, mavzuga ko‘ra turkum 
maqolalararo bogiiqlikni ta ’minlash, maqolalarni tahrir qilish va
62

---

tartibga solish va yana boshqa ko‘pgina tayyorgarlik ishlari amalga 
oshirilishi lozim bo'ladi.
Universal 
ensiklopediya 
so ‘zligini 
tayyorlash 
nashrga 
tayyorgarlikning eng muhim bosqichi hisoblanadi. So'zlik, aytish 
mumkinki, 
ensiklopediyaga 
kiritiladigan 
barcha 
maqolalar 
(terminlar, so‘zlar> ro ‘yxati hisoblanadi. So‘zlikda har bir 
maqolaning hajmi ko'rsatiladi, shuningdek, maqolalar haqida 
qisqacha m a’lumot (annotatsiya) berilishi maqsadga muvofiq 
bo'ladi. Annotatsiya nashrning y o ‘nalishini ko‘rsatishdan tashqari 
uning hajmiy tuzilishi va sohasini ham belgilash imkonini beradi.
Ensiklopediya ilmiy bilimlar to ‘plamigina emas, balki 
terminshunoslik hamdir. Zero, unda fanning barcha sohalariga oid 
terminlami uchratish mumkin.
Ensiklopediya 
kuchli 
g ‘oyaviy 
qurol 
hamdir. 
Undagi 
maqolalar (tenninlar, so ‘zlar izohi) faqat ilmiy m a’lumotlar 
beribgina qolmaydi, balki milliy ruh, milliy g ‘urur, nihoyat miliiy 
matkurani ham ifoda etadi.