Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

66

---

X
3-§. S o ‘zlikni takom illashtirish va to4dirish
Universal ensiklopediya barcha jildlariga oid alifbolangan 
so‘zlikning tayyor b o ‘lishi ish tugadi degani emas. Ensiklopediya 
jildlarini nashrdan chiqarish jarayonida ilm-fan, texnika, ishlab 
chiqarish-texnologiyalar muntazam rivojlanib borishi tufayli 
yangi-yangi terminlar paydo bo'ladi. Bularni ham o ‘z vaqtida 
hisobga olish, navbatdagi jildlam i chiqarishda ularni kiritib borish 
zarur.
K o‘p jildli universal ensiklopediyalami nashrga tayyorlashda 
maxsus b o ‘lim - so ‘zlik tahririyati tuzilishi maqsadga muvofiq 
bo‘ladi. M azkur tahririyat universal ensiklopediya umumiy 
so‘zligini tahrirdan chiqaradi, keyinchalik ensiklopediyani to ‘liq 
nashrdan chiqarish mobaynida boshqa ishlar bilan bir qatorda, 
ayrim terminlarni so‘zlikdan chiqarish, yangi terminlarni so‘zlikka 
kiritish ishlarini ilmiy tahririyatlar bilan birgalikda olib boradi.
Tabiiyki, tahririyatlam ing o ‘z sohaviy mavzuli so‘zliklariga 
yangi materiallar (terminlar)ni kiritishlari tufayli so'zlikning 
umumiy hajmi oshib ketadi. Agar oshgan hajm tahririyat o ‘zining 
so‘zligi hajmidan b a’zi qisqartirishlar hisobiga b o im asa, unda 
universal ensiklopediyaning ham jildlararo, ham umumiy qismi 
hajmi oshishiga olib keladi. Bu hoi jildlararo nomutanosiblikka 
sabab bo'ladi hamda universal ensiklopediyadagi tizimni izdan 
chiqaradi. Tahrir jarayonida, albatta, qisqartirishlar, q o ‘shimcha 
qilishlar, yangi tenninlar kiritish uchun zahira belgi ko‘zda tutiladi. 
Ensiklopedik asarlar nashri tajribasidan m a’lumkt, zaxira belgi 
nashr umumiy hajmi 10-15% dan oshib ketmasligi kerak.
Ensiklopcdiyalarda ayrim tenninlar boshqalariga havola 
qilinadi. So‘zlikni yoki maqolalarni tahrir qilishda, albatta, 
havolalar tekshiriladi. Bunda asosiy e ’tibor havolaning berilganligi 
(maqolaning borligi), havolalardagi maqolalar nomi so‘zlikdagi 
bilan aynan ekanligi va h. aniqlanadi. Eng muhimi, havola qilingan 
termin u havola qilingan maqoladagi atalishi bilan bir xil 
bo‘lishidir.
67

---

Ensiklopedik asarlami tahrir qilishda ilmiy muharrirlar alohida 
e ’tibor qaratishi lozim b o ig a n yana bir muhim jih at bu - terminlar 
ta'rifi. Ensiklopediyadan foydalanuvchilar unga, asosan, terminlar 
ta ’rifi bilan tanishish uchun murojaat etadilar. Har bir maqola, 
qoidaga ko‘ra termin definitsiyasi (lot. ta ’rif) bilan boshlanadi. 
T a’rif maqolaga nom sifatida olingan hodisa, ism va h. mohiyatini 
belgilaydi. Termin ta ’rifi tushuncha mohiyatini ochib beruvchi 
hisoblanadi va u cnsiklopediyaning o ‘quvchilari turli guruhi uchun 
birdek tushunarli b o iish i kerak. Agar ilmiy adabiyotlarda yangi 
tenninlam ing ta ’rifi aniqlashtirilmagan b o ‘lsa, bu haqdagi turli 
(asosiy) nuqtayi nazarlar qisqacha bayon etib o ‘tiladi.
Mabodo, maqolaning boshida terminning umumiy ta’riflarini
berishning iloji b o im asa, unda maqolani 1).....; 2)...... ; 3)..... va h.
raqamlangan qismga ajratish maqsadga muvofiq b o ia d i. Masalan:
Alvon - 1) qizil rang, qizil tus; 2) qizil rang mato; 3) turli 
ranglar majmui ; 4) chaqiriq, da’vat yozilgan qizil mato.
Agar ayni bir termin bilimning turli sohalarida turlicha m a’no 
ifodasiga ega b o is a , bu holda ham maqolani qismlarga ajratish 
lozim. Masalan: