Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik
Download 6.03 Mb. Pdf ko'rish
|
Z. Toxirov - Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik mahorati
VA A D A B IY N U TQ
Reja: 1. Xalq tili, milliy til, uning o ‘z.iga xos ji hat lari. 2. Adabiy nutq xalq tili asosida yuzaga chiqqan nutq ко ‘ rinishi. 3. Xalq tilidagi lahja, shevalar oddiy so'zlashuv uslubi sifatida. 4. Talaffuzning ikki turi - ikki nutqiy ко ‘rinishi. 5. Adabiy nutq umummilliy ham o g ‘r.aki ham yozm a nutq sifatida. 6. Adabiy nutq lu g ‘at tarkibining boyish imkoniyatlari. 1-§. Til - insonlarga Tangri taolo tomonidan berilgan m o‘jizaviy muloqot, muomala vositasi. Til tafakkur bilan chambarchas bog‘liq. U nutqda ayonlashadi va mavjud bo‘ladi. Muayyan xabar, m a’lumotni saqlash va yetkazishning muhim ijtimoiy vositasi hisoblanadi. lnson ongiga ta’sir etish. uni boshqarish vositalaridan biri. Jahondagi tillar tuzilishi, lug‘at tatkibi va boshqa jihatlariga ko‘ra farqlarmdi. Zamonlar o'tishi bilan til ham o ‘zgaradi, ayrimlari (o‘lik tillar) iste’moldan qoladi. 2-§. Turkiy-o'zbek tili - turkiy tillar oilasiga mansub. 0 ‘zbek tili ko‘p sheva va lahjalarga ega. Shulardan eng asosiysi - qarluq shevasi. 0 ‘zbek tili deganda, uning barcha shevalari, shevalar ichidagi lahjalari, ayrim shahar, qishloqqa xos so ‘zlashuv tili, jargonlar nazarda tutiladi. Hozirgi o ‘zbek tili o ‘z taraqqiyoti tarixida uchta bosqichni o ‘tagan va nomlangan: qadimgi turkiy til; eski o ‘zbek tili; hozirgi o'zbek tili. Qadimiy turkiy til, eski o ‘zbek tili tarqalish darajasiga ko‘ra, ulkan hududda iste’molda bo‘lgan, hozirgi o ‘zbek tili 1924 yildan boshlab bugungi 0 ‘zbekiston Respublikasi hududi bilan cheklanib qolgan. 76 3-§. 0 ‘zbekiston Rcspublikasi hududidagi tub aholining ko‘pchiligi qarluq-chigil-uyg‘ur lalijasida va uning shevalarida so‘zlashadi, o ‘g ‘uz va qipchoq lahjasi va uning shevalarida so‘zlovchilar ozchilikni tashkil etadi. 0 ‘zbek tilining bunday k o ‘p lahja, shevalarga bo iin ish ig a asosiy sabab bugunda o ‘zbeklar deb ataluvchi xalqning o ‘tmishda turli etnik tarkibga ega bo‘lganligi bilan izohlanadi. 4-§. 0 ‘zbek tili lahjalari orasida qarluq-chigil lahjasi va uning shevalari 0 ‘zbekiston aholisi so‘zlashuvida yetakchilik qiladi. Qarluq-chigil lahjasiga “Toshkent, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Q o‘qon, Jizzax, Samarqand, Buxoro, Qarshi, 0 ‘sh. M arg‘ilon, Jalolobod va boshqa shaharlaming shevalari kiradi” 19. 5-§. Qipchoq lahjasining shevalari ham o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Unda qadimiy turkiy so ‘z va terminlar anchagina saqlanib qolgan. CTzbekiston hududida, asosan, viloyatlar tumanidagi kichik shaharlar va qishloq joylarda tarqalgan. 6-§. 0 ‘g ‘uz lahjasi ham o ‘zbek tilidagi asosiy lahjalar qatoriga kiradi. U ham bir qancha shevalami o ‘z ichiga oladi. Samarqand, Buxoro, Xorazm viloyatlari hududlaridagi aholi so‘zlashuvida kuchli seziladi. 7-§. So‘zlashuv nutqida lahjalar va ularning shevalari to‘liq namoyon b o ia d i. 0 ‘zbek xalqining so'zlashuv nutqi nutq egasi qaysi lahja va yoki uning muayyan shevasi vakili bo‘lsa, erkin, asrlar mobaynida tabiiy, hech qanday cheklovlar, shakllarga bo‘ysunmaydigan shu lahja, shevaga xos talaffuzda so‘zlaydi. Masalan: l.Q arluq-chigil-uyg‘ur lahjasining Toshkent - poytaxt shahar shevasi o ‘z unsurlari bilan alohida ajralib turadi. Xususan, bu shevada singarmonizm hodisasi deyarli uchramaydi. 7-8ta unli tovush saqlanib qolgan. Talaffuzda h tovush yo‘q, x tarzida talaffuz etiladi, ba’zi tovushlar ayrim so'zlar tarkibida boshqa tovushga aylanadi: a tovushi e ga (oldimde, qaytdimde, vozdimde va h.); a tovushi i g a -yu rm idi, bormidi, bo ‘midi va h); к tovusluу ga (katay, 19 Shoabdurahmonov Sh., Asqarova М., Xojiycv A. va b. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 1 qism . —Т.: 0 4qituvchi, 1980.-21-b. Download 6.03 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling