Adabiyot toshkent – 2022 10

Tahlil qiling:
Sizningcha, she’r nima haqida? She’rni o‘qishda qanday manzarani ta­
savvur qildingiz? Shoir “yerda diydirab yotgan ko‘saklar” orqali qanday 
g‘oyani ilgari surmoqda?
XX asr boshlarida paydo bo‘lgan jadid (yangi) adabiyotini ijtimoiy tah-
lillarsiz anglash mumkin emas. Chunki bu davr adabiyoti mustamlaka-
chilikka qarshi kurash tuyg‘usi bilan yо‘g‘rilgan siyosiy-ijtimoiy g‘oyalar 
asosiga qurilgan. 
Cho‘lponning yuqoridagi to‘rtligida, bir qarashda, tabiat lirikasiga xos 
badiiy tasvirni kuzatamiz. Holbuki, xalqning rizqi-ro‘zi, dehqonlarning 
mashaqqatli mehnati samarasi bo‘lgan behisob ko‘saklarning yer bilan 
bitta bo‘lib yotishini ko‘rgan paxtakor qishni “nomard” deyishini ham 
tabiiy holat deb qabul qilamiz. Lekin Cho‘lpon yashagan davr voqeala-
ri – Turkistonning bolsheviklar tomonidan mustamlaka qilinishi, xalqning 
?

---

5
ikki tomonlama (mahalliy amaldorlar va mustamlakachilar) zulmidan ezi-
lishi, milliy ozodlik harakatlaridan xabardor o‘quvchi uning tagma’nolari-
ni taftish etish orqali undagi ijtimoiy mazmunni anglashga harakat qiladi. 
Ya’ni, yerdagi ko‘saklarning diydirab yotishi shunchaki joʻn holat emas-
ligiga, Cho‘lpon “qora qish”ni “qora o‘lka”ga o‘xshatish orqali so‘zlarga 
ramziy ma’no yuklaganiga e’tibor qaratadi. She’r davr voqealari kontek-
stida (ijtimoiy metodda) tahlil qilinganda ko‘saklarning bemavrid xazon 
bo‘lishi o‘lkaning qora kunlar girdobida qolishiga mushtarakligiga oid ijti-
moiy-g‘oyaviy haqiqatlar oydinlashadi. Chindan ham yuqoridagi an’ana-
viy she’riyatda kam uchraydigan, o‘ziga xos tasvir vositasi orqali shoir 
she’rning ta’sirchanligini, ifoda qudratini kuchaytirishga muvaffaq bo‘lgan. 
* * *
XVII asr oxiri-XVIII asr boshlarida yashab ijod qilgan ingliz adibi Jona-
tan Sviftning “Gulliverning sayohatlari” romanidan parchani o‘qing. Unda 
bosh qahramon dengizchi Lemyuel Gulliver tushib qolgan mitti odam-
chalar (liliputlar) o‘lkasidagi Liliputiya va Blefusku davlatlari o‘rtasidagi 
urush sabablari bayon qilingan.
Mazkur parchani ijtimoiy tahlil metodi yordamida tahlil qiling. Tuxum-
ni uchidan yoki poynagidan sindirish mojarosi orqali muallif o‘z davriga 
xos qanday muammolarni ko‘targan deb o‘ylaysiz?
Mana, o‘ttiz olti qamar yildan beri bu buyuk davlatlar o‘zaro qattiq 
urush olib boradi. Bunga quyidagi voqea sababchi bo‘lgan. Hammaga 
ma’lumki, qadim zamonlardan beri pishgan tuxumlarni poynak tomonidan 
sindirish rasm bo‘lib qolgan. Nima bo‘ladi-yu, hozirgi imperatorimizning 
bobosi hali go‘dak paytida uning nonushtasiga pishgan tuxum berishadi. 
Bola tuxumni qadimiy odatga ko‘ra sindirayotib, barmog‘ini kesib oladi. 
O‘shanda uning otasi – imperator o‘z fuqarolariga, aks holda qattiq jazo 
berajagini eslatib, tuxumni uch tomonidan sindirish haqida farmon beradi.
Bu farmon aholining shunaqayam g‘azabini qo‘zg‘atganki, yilnoma-
larda yozilishicha, yetti marta qo‘zg‘olon ko‘tarilgan, natijada bir impe-
rator o‘lgan, boshqasi tojidan mahrum bo‘lgan. Blefusku hukmdorlari 
bu qo‘zg‘olonlarni avj oldirishgan, qo‘zg‘olon qatnashchilarini o‘z mam-
lakatlarida yashirishgan. Tuxumni uchidan sindirishdan bosh tortgani 
uchun oʻn bir ming fanatik o‘lim jazosiga hukm qilingan. Mana shu ma-
salaga bag‘ishlab, yuzlarcha tom kitoblar yozilgan. Biroq poynakchilar 
tarafdorlarining kitoblari allaqachonlar man etilgan, partiya esa davlat 
lavozimlarini egallashdan mahrum etilgan.
... Surgun qilingan poynakchilar Blefusku imperiyasida ishonchli bos-
hpana topishdi. Bora-bora ular imperatorga shunday ta’sir o‘tkazishdiki, 
u bizning davlatimizga urush e’lon qilishgacha borib yetdi. Urush o‘ttiz 
olti qamar yildan beri davom etmoqda, ammo bir-biriga dushman to-
monlardan birontasi ham uzil-kesil g‘alaba bilan maqtana olmaydi. Shu 
muddat ichida biz qirqta katta harbiy kema va o‘ttiz ming eng yaxshi 
dengizchilari bilan juda ko‘p mayda kemalarni yo‘qotdik. Aytishlaricha, 

---

6
dushman bizdan ham ko‘ra ko‘proq talafot ko‘rgan. Biroq, shunga qa-
ramay, dushman yangi flotni shayladi, bizning territoriyamizga desant 
tushirishga hozirlik ko‘rmoqda.
Jonatan Svift, 
“Gulliverning sayohatlari” romanidan
* * *
Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati, uning hayotidagi muhim nuqtalar 
ma’lum darajada akslanadi. Badiiy matn tahlilida qo‘llaniladigan yana 
bir – biografik metodda asar ijodkor shaxsi, uning biografiyasi bilan 
bog‘lab tahlil qilinadi. Bu matnga yuklangan mazmunni oydinlashtirish-
da, asarning yaratilish tarixi bilan bog‘liq faktlarni aniqlashda va asar-
dagi ijodkor shaxsiyati, hayotiga daxldor muhim detallarni tushunishda 
yaxshi samara beradi. Misol uchun, ayrim tadqiqotchilarning fikricha, 
fransuz adibi Antuan de Sent Ekzyuperining “Kichkina shahzoda” asa-
ridagi bosh qahramonning atirgul bilan munosabatlarida Ekzyuperining 
rafiqasi Konsuelo bilan murakkab munosabatlari aks etgan. 
Ayrim holatlarda badiiy asarga turli xil tahlil metodlari vositasida yon-
dashish asarning turli talqinlarini yuzaga keltiradi. Masalan, Cho‘lpon-
ning 1922-yilda yozilgan “Aldanish” she’ri ko‘plab adabiyotshunoslar 
tomonidan tahlil qilinib, turli xil va ayni paytda rang-barang xulosalarni 
keltirib chiqargan.
Besh yillik yonishim bir yil uchunmi?
Erkalab o‘tkuvchi bir yel uchunmi?
Ko‘zimga ko‘ringan sarobmi edi?
Men shunga aldanib tog‘larmi oshdim?
Sevgimning bog‘chasi xarobmi edi?
Shu bog‘cha ichida yo‘lmi adashdim?
Nega men sezmadim? O‘t emasmidi?
Shul o‘t ichida men emasmidim?
Ka’bamga osilgan but emasmidi?
Butni Tangri degan men emasmidim?
Oh, endi bildimki, barchasi xayol,
Barchasi bir totli rohat tush ekan.
Ket, yo‘qol, ko‘zimdan, haqiqat yo‘qol
Bag‘rimga botmoqda og‘uli tikan.
Bir guruh olimlar mazkur she’rni ijtimoiy tahlil metodi asosida – shoir 
yashagan davrdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘lab tahlil qiladi. 
Ularning fikricha, Cho‘lpon 1917-yildagi inqilobdan millat kelajagi uchun 
ijobiy natijalar kutgan, lekin besh yil ichida orzulari sarobga, “xayol”ga, 

---

7