Adabiyotshunoslik nazariyasi

Erka kiyik, maylimi bir erkalasam,
Majnun bo'lib sahrolarga yetalasam,
Bu dunyoda birday g'arib men ham, sen ham,
Erka kiyik maylimi bir erkalasam?..
Sening ко'’zing qaro, mening kozim qaro,
Sening bag'ring yara, mening bag'rim yara,
Bu dunyoda sen bechora, men bechora!..
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?..
Shamol emas, izing quvib yurdi kamon,
Sayyod mening kulbamni ham qildi vayron.

Sening joning, mening jonim — omonat jon,
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam.
Kel yig'laymiz birgalashib yantoqlarga,
Sahrolarda qurimagan buloqlarga.
Ikkalamiz yaralganmiz qiynoqlarga,
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?
Umrimizning barcha yo'li, so'qmog'i chotg%
Cho'g'dan qo'rqma, beyuz qo‘ygan qopqondan qo‘rq.
Bu dunyoda senga d o st y o q , menga do'st у o'q,
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?
Soch oqardi, dildosh kutib ko‘zim toldi,
Yuragimdan to'kilmay ne so'zim qoldi.
Yo‘l so'nggida, hech bo'lmasa o'lim oldi,
Erka kiyik, maylimi bir erkalasam?..'
Mungli, iztiroblarga to la qo'shiqni tinglar ekansiz, undagi lirik qahramon arm onlariga, g‘aribligiga, bechoraligiga, qiynoqlariga, cho‘g‘li
so‘qmoqlariga dildosh «erka kiyik» — mahbubaning uyg‘unligini yaqqol sezasiz. Qahramon qalbidagi kechinma va tuyg‘ulari «erka kiyik» (eng yaqin
do‘st, taqdirdosh inson) vositasidagina barq urib ochiladi: iltijo orqali erka
kiyikka majnun bo‘lib yolvoradi, hamdam do‘stga zorligini, uning ko'nglini
olishga judayam ishtiyoqmandligini — dilining izhorini to‘kadi. Erka kiyik
— fikr va hissiyotlar ifodasi uchun ramziy vosita, insoniylashgan obrazga
aylangani uchun ham u eng zarur unsurdir.
Inson va inson tafakkurini oTganmagan fanning o‘zi yo‘q, chunki fanlar tabiat, jamiyat va insonni ilmiy bilish jarayonida yuzaga kelgan ilmlar
tizimidir. Lekin hech bir fan predmet, hodisa, insonni «o‘z harakatida»,
«jonli» holatda, bir-butunlikda, yaxlitlikda o‘rganmaydi. Bunday vazifani
adabiyot va san’atgina bajaradi, xolos.
Jumladan, psixologiya (gr. psyuxe — ruh, logos - fan) — ruhshunoslik
fani miyaning obyektiv voqelikni aks ettirish jarayonidagi holatlarini o‘rgansa,
falsafa — filosofiya (yunoncha filio sevmoq, sofos donishmandlik - «donishmandlikni sevish» fani insonning mohiyati haqidagi eng muhim bilimlarni, eng umumiy muammolarni o‘rganadi.
Adabiyot esa insonni yaxlit va jonli tarzda o‘rganadi, tahlil va tadqiq

qiladi, tasvirlaydi: kitobxon ko‘z o ngida u fikrlovchi, harakat qiluvchi, his

qiluvchi, o‘z atrofidagi olamlar bilan jonli munosabatda bo luvchi odam
tarzida gavdalanadi. Shu sabab ham adabiyotda qayta yartilgan olam insoniylashgan olam mukammalligi, ezgulikni uyg‘otadigan go‘zalligi bilan
inson ong-shuuriga qattiq ta’sir etadi; uni komil insoniylikka yetaklaydi.
Shu fazilati bilan adabiyot — «insonshunoslik» (M.Gorkiy)d'\r, inson ruhiyatini poklovchi, boyituvchi, «kir-chir»lardan xalos etuvchi m o‘jizadir. Insonin ulug'lab, e’zozlab, hurmatlab, ardoqlab, sevib kuylovchi va xuddi
shunday ruhni boshqalarga ato etuvchi qiyosi yo‘q ne’matdir. Shuning uchun
ham hazrat Navoiy bugun ham xitob qiladilar: