Adabiyotshunoslik

Adekvat tarjimada asliyat matnining tarjima matnga teng­
lashishi mazmunan, estetik va funksional jihatdan o‘zgarish­
larsiz, qayta yaratilgan va maksimal tarzda tarjima qilingan 
bo‘ladi. Adekvatlik tushunchasi asliyat bilan tarjima o‘rtasiga 
tenglik ishorasining qo‘yilish natijasidir, ya’ni tarjimada ikki 
matn bir-biri bilan shaklan, mazmunan va so‘zma-so‘z yaqin­
likni hosil qilib, matnning pragmatik, uslubiy jihatdan aynan 
ko‘rinishiga ega bo‘ladi. Bunday tarjimada ayrim erkinliklarga 
– qo‘shishlar va yo‘qotishlarga yo‘l qo‘yilmasligi uning aso-
siy shartlardan biridir. Tarjimashunos, lingvist, va adabiyot­
shunos olimlar ekvivalent va adekvat tarjima tushunchala-
rining bir necha konsepsiyalarini ishlab chiqqan bo‘lishlariga 
qaramay, tarjima nazariyasining bu muhim ikki kategoriyalari 
hanuz ilmiy munozaralar doirasida qolmoqda. Taniqli rus 
tilshunosi, professor Lev Nelyubin ekvivalentlik va adekvat­
lik atamalarini o‘zi tuzgan «Tarjimashunoslik atamalarining 
izohli lug‘ati»ga kiritarkan, olimlar tomonidan ishlangan kon­
sepsiyalardan asosiy fikrlarni uyg‘unlashtirib, adekvat va ek­
vivalent tushunchalarining umumiy ta’rifini bir necha variant­
dagi izohlarda keltiradi. Ushbu ta’riflardan birida «adekvatlik 
o‘z mohiyatiga ko‘ra, uch komponentga ega» deb ko‘rsatadi: 
1) asliyat mazmunini tarjimada to‘g‘ri, aniq, to‘kis shakllan-
tirish; 2) asliyat til birliklarining to‘g‘ri yetkazilishi; 3) tarjima 
qilinayotgan tilda dastlabki matn (asliyat) tilining mufassal 
qayta yaratilishi»
1
dan iboratdir. Professor L.Nelyubin ta’kid­
laganidek, ekvivalentlik – tarjima va asliyat mazmuni ning 
maksimal darajadagi muvofiqligi, tengligi, o‘zaro monand­
ligidir. Bizningcha, ekvivalent tarjima asliyat mazmunining 
ekvivalentlik turlaridan birida qayta yaratilishidir. Ko‘rinib 
turibdiki, L.Nelyubin ta’riflagan adekvatlik mohiyati ekviva­
lentlik mohiyati bilan umumiy ma’noda uyg‘unlashib ketadi, 
ya’ni «asliyat mazmunining to‘g‘ri, aniq, to‘kis yetkazilishi» 
ekvivalentlikning «asliyat mazmunining tarjimaga maksimal 
darajadagi muvofiqligi»ni talab etadi. Tarjimashunoslik man­
balarida ekvivalentlik darajalari, turlari xususida olimlarning 
turlicha izoh va tavsiflari beriladi. Adabiyotshunos olim Sh.
Sirojiddinov adekvatlik va ekvivalentlikni tarjima vazifalari­
dan biri sifatida baholaydi: «Tarjima matni asliyatning to‘liq, 
kommunikativ o‘rnini egallashi va asliyat o‘quvchisining im­
koniyatiga teng darajadagi badiiy zavq, mazmuniy va munda­
rijaviy (strukturaviy) uyg‘un muvozanatni (muvofiqliklar) tar­
jima o‘quvchisiga taqdim etishdir».
2
Mutaxassislar qisman, to‘liq, mutlaq va nisbiy ekvivalent­
lik kabi turlarni farqlaydilar. Chunonchi, professor Ya.Ret­
1 
Нелюбин Л. Толковый словарь по переводоведению. Третье издание, перера ботан-
ное. – М.: Флинта, Наука; 2003. – С.13, 253.
2 
Сирожиддинов Ш., Одилова Г. Бадиий таржима асослари. – Тошкент: Мумтоз сўз, 
2011. – Б.16.

---

122
123
sker «Tarjima nazariyasi va tarjima amaliyoti» («Теория 
перевода и переводческая практика») darsligida «qisman 
va to‘liq» yoki «nisbiy va mutlaq» («частичный и полный», 
«относительный и абсолютный») ekvivalent turlari to‘g‘ri-
sida ma’lumot berarkan, mutlaq va to‘liq ekvivalentlikni qu-
yidagicha izohlaydi: «To‘liq ekvivalentlik – so‘zning ma’nosiga 
tarjimada to‘liq mos tushuvchi so‘zni qo‘llashdir.» («Полными 
эквивалентами являются так, как охватывают полностью 
значение всего слова, а не одного из его значений».)
1
Ya.Retsker nazariyasida L.Nelyubin ta’riflagan asliyat maz­
muniga maksimal darajadagi muvofiqlik aynan mutlaq ekviva­
lentlik shartlari bilan mos keladi. Xuddi shuning dek, adekvat­
likda «asliyat til birliklarining to‘g‘ri yetkazilishi»ni talab 
etadigan shartlari qisman yoki nisbiy ekvivalentlik me’yor­
lari bilan tenglasha oladi. Chunki ekvivalentlikning qisman 
yoki nisbiy kategoriyalari asliyatning qaysidir atributlarini 
(belgilarini), unsurlarini muqobillik darajasida tarjimaga ya­
qinlashtira olsa, mutlaq va to‘liq ekvivalentlik, aksincha, asli­
yatning jami – janriy, vazniy, mazmuniy, ma’noviy va shakliy 
unsurlariga teng qiymatda muqobillasha olishi kerak. 
Ushbu taxminlardan kelib chiqib aytish mumkinki, she’riy 
tarjimada ijodiy erkinlik faqat nisbiy va qisman ekvivalent­
likda qo‘l keladi. Ikki til sistemasi va ikki ijtimoiy-madaniy 
hayotning turli ekanligi bois, she’r vazni, shakli, ohangdorli­
gi, milliyligi, davr koloriti kabi nazmiy belgilarning barcha-
sini birdek saqlab qolish ma’lum tafovutlar tufayli adekvat 
– «aynan» va mutlaq ekvivalentlik tarjimani aks ettirmasligi 
tabiiy. Bunday vaziyatda har qanday she’riy tarjima tartib-qoi­
dalarining qat’iy belgilanmaganini nazarda tutib, tarjimon 
1 
Рецкер Я. Теория перевода и переводческая практика. Очерки лингвистической 
теории перевода (Наше наследие). – М.: Валент, 2007. – С.15.
asliyatning qaysidir jihatlarini o‘zgartirishga majbur. Aksari­
yat holatlarda she’r shakli saqlanadi, biroq ma’lum miqdorda 
mazmun o‘zgartiriladi yoki aksincha, asliyat mazmuniy xusu-
siyatlari to‘liq ekvivalentlikka ega bo‘lib, shakliy unsurlarni 
qayta yaratishda ijodiy erkinlikka yondashiladi. Chunonchi, 
XX asr o‘zbek she’riyatining taniqli tarjimoni, shoir Alek-
sandr Naumov ijodida vazniy transformatsiyaning asliyatdan 
farqlanishini, shoira-tarjimon Yuliya Neymanning tarjimonlik 
talqinlarida esa shaklga sodiq qolish maqsadida mazmunni 
o‘zgartirish holatlari kuzatiladi. Buning sababi, bizningcha, 
poetiklik tabiatiga xos bo‘lgan xususiyatlar – vazn, qofiya, 
hijo, turoq, ohanglarning dominantlik (ustuvorlik) mavqei­
da turgani uchun mutarjim asosiy e’tiborni asliyat shaklini 
saqlab qolishga intilishidandir. Masalan, Oybekning «Lolalar» 
va «Do‘stim, o‘y o‘yla» she’rlarining ruscha tarjimalarini misol 
keltirish mumkin: 
Qirlarda lolalar go‘yoki mash’al,
Kutamen har bahor sizni, lolalar!
Ko‘zlar izingizda har bahor, har gal,
Yodingiz ko‘ngilda, tinmas nolalar...
1