Adli komedyasi

Главата ми хучи (glavata mi huçi) : Başı zonklamak.  
Па ми притъмнява на очите (pa mi pritımnyava na oçite) : Gözlerim kararıyor. 
Мине през главата му (mine prez glavata mu) : Başından geçmek.  
Истинската обич никоги не остарява (istinskata obiç nikogi ne ostaryava) : Gerçek 
sevgi hiçbir zaman yaşlanmaz. 
Този камък е на мене (tozi kamık e na mene) : Bu taşlar bana.  
Да и бъде лика прилика (da i bıde lika prilika) : Birbirlerine yakışmak.  
Думата му и на място (dumata mu i na myasto) : Lafı gediğine oturtmak.    
От уста му хапката да земеш (ot usta mu hapkata da zemeş) : Ağzından ekmeğini 
almak. 
От  небето  със  джюмбюл  е  слязъл  (ot  nebeto  sıs  cümbül  e  slyazıl)  :  Gökten 
zembille inmek.  

95 
 
Простотата  пари  не  струва  веке  (prostotata  pari  ne  struva  veke)  :  Cahillik  para 
etmez.    
Кесията да е пълна (kesiyata da e pılna) : Kesesi dolu olmak.  
На жената  косата дълга, ами  умът и къс (na jenata kosata dılga ami umıt  i  kıs): 
Kadınların saçı uzun, ama aklı kısadır.   
Развъртяха тебе мозъка (razvırtyaha tebe mozıka) : Beynini döndürmek.  
Излезе ми из ума (izleze mi iz uma) : Aklımdan çıktı. 
Мълчи като риба (mılçi kato riba) : Balık gibi susmak. 
 
Üçüncü Perde:  
Лъсти като дявол (lısti kato dyavol) : Şeytan gibi ayartıyor.   
Направи хора (napravi hora) : İnsan etmek.   
Дявол нечестив (dyavol neçestiv) : Namussuz şeytan. 
Има ума (ima uma) : Aklı var.  
Дявол да го земе (dyavol da go zeme) : Şeytan azapta.  
Прилепнал като пиявица (prilepnal kato piyavitsa) : Sülük gibi yapışmak.  
Зяпнали сме го в устата (zyapnali sme go vıf ustata) : Alık alık ağzına bakmak.  
Да  ни  влече  за  носа,  както  ще  (da  ni  vleçe  za  nosa  kakto  şte)  :  Burnundan 
sürüklemek.   
Hаправя кефа (napravya kefa) : Keyif yapmak.  
Той си търси белата (toy si tırsi belata) : Belasını aramak.  
Със свещ търси (sıs sveşt tırsi) : Mumla aramak.  
Уста си сбирай (usta si sbiray) : Ağzını sıkı tut. 
Ще та науча аз тебе (ta nauça az tebe) : Gününü göstermek. 

96 
 
Да не простира гагата си там, дето не стига (da ne prostira gagata si tam deto ne 
stiga) : Olmayacak yere burun sokmak. 
Да бъде достоен за името на нея (da bıde dostoen za imeto na neya) : Adına layık 
olmak. 
Ще намеря колая (şte namerya kolaya) : Kolayını bulmak.  
Турих ръка на сърцето и (turih rıka na sırtseto i) : Elini kalbine koymak. 
Вдън земя да потънeш (vdın zemya da potıneş) : Yerin dibine girmek.  
Да  вървим  наопаки,  с  главата  надолу  (da  vırvim  naopaki  sıs  glavata  nadolu)  : 
Tersine, baş aşağı gitmek.  
    
Dördüncü Perde: 
Ръцете му да изсъхнат (rıtsete mu da izsıhnat) : Elleri kurusun. 
Да  я  махна  аз  нея  от  главата  си  (da  ya  mahna  az  neya  ot  glavata  si)  :  Başından 
savmak.  
Нито хората (nito horata) : Lafı olmaz. 
Ходулка (hodulka) : Fodul, burnu havada.  
Гаче не та зная каква стока си (gaçe ne ta znaya kakva stoka si) : Sanki senin ne 
mal olduğunu bilmiyorum. 
Кучета да го ядат (kuçeta da go yadat) : Onu köpekler yesin.  
По-добре жива в гроба (po dobre jiva vıf groba) : Canlı canlı mezara girmek daha 
iyi.  
По-добре камък и дърво да беше родила, отколкото мене (po-dobre kamık i dırvo 
da beşe rodila otkolkoto mene) : Beni doğuracağına taş veya odun doğursaydın.  
Докарам на хесап (dokaram na hesap) : Yola getirmek.    

97 
 
Туй  се  под  твойта  глава  излиза  (tuy  se  pod  tvoyta  glava  i)  :  Başının  altından 
çıkmak.  
Да му доде акъла (da mu dode akıla) : Aklı başına gelmek. 
Честна дума (çestna duma) : Şeref sözü. 
Ухилена до уши (uhilena do uşi) : Ağzı kulaklarında. 
 
Или рано са наяж, или рано са ожени (ili rano sa nayaj ili rano sa ojeni) : Ya erken 
karnını doyur, ya erken evlen.   
Да премери първо кокала, па тогаз да го гълта (da premeri pırvo kokala pa togaz 
da go gılta) : Kemiği önce ölçsün sonra yutsun.  
Изветрее кесийката (izvetree kesiykata) : Kesesi buharlaşmak.  
За пет пари (za pet pari) : Beş paralık.       
(Не  ще  веки)  да  и  види  очите  (ne  işte  veki  da  i  vidi  oçite)  :  Onun  yüzünü  dahi 
görmek (istemiyor.)  
Увлича сляпата (uvliça slyapata) : Körü körüne kendini kaptırmak. 
С какви очи да изляза? (sıs kakvi oçi da izlyaza) : Hangi yüzle çıkayım?  
Господ да го порази, бог да го убие (gospod da go porazi, bog da go ubie) : Allah 
belanı versin. 
Зачерни ми лицето (zaçerni mi litseto): Yüzünü kara çıkarmak.  
Озлочести ми къщата (ozloçesti mi kıştata) : Aileyi bedbaht etmek.    
Развали ми дирликя (razvali mi dirlikya) : Dirliği bozmak.  
Направи ма полвин свят (napravi ma polvin svyat) : Dünyayı dar etmek.  
Глава имала да прекарва (glava imala da prekarva) : Başımdan geçecek varmış.  
Ти доде акълът в главата (ti dode akılıt vıf glavata) : Aklın başına geldi.   
Да поиграе с чест (da poigrae sıs çest) : Şerefiyle oynamak. 

98 
 
Изпил ума cи (izpil uma si) : Aklını yemek.    
 
Beşinci Perde: 
Презира  думите  (prezira  dumite)  :  Sözlerini  hor  görmek,  söylenenlere  kulak 
asmamak.     
Да си намерим белата (da si namerim belata) : Belasını bulmak.  
Уйдиса на ума му (uydisa na uma mu) : Aklına uymak.   
Да стана едно а с дявол (da stana enno a sıs dyavol) : Şeytanla iş tutmak.  
Кукото  си  дробила,  тукоз  еш  (kukoto  si  drobila  tukoz  eş)  :  Ne  ekersen,  onu 
biçersin.    
Зле гледат (zle gledat) : Kötü bakmak.   
Не вижда по-далеч от носа си (ne vijda po daleç ot nosa si) : Burnundan daha uzağı 
görmemek.  
Извличат пари (izvliçat pari) : Para kopartmak.   
Не лук яли, не на лук миришат (ne luk yali ne na luk mirişat) : Ne soğan yemiş, ne 
soğana kokmuş.  
Бог високо, а цар далеко (bog visoko a tsar daleko) : Yer demir, gök bakır.   
Черната чума да та земе (çernata çuma da ta zeme) : Kara veba alsın seni.  
На гърлото ти да са разкрачат (na gırloto ti da sa razkraçat) : Boğazında kalsın.  
 
  
 
 
 
 

99 
 
SONUÇ 
Bu  tez  çalışması,  Bulgar  toplumunun,  tiyatro  kültürüyle  Uyanış  Çağı’nda 
tanışmaya başladığını gösterir ve Bulgarların Avrupa’nın seviyesini yakalayabilmek 
için o denli hızlı bir yol alarak kısa zamanda büyük ilerlemeler gerçekleştirdiklerini 
belirtmeye  çalışır.  Bu  durumun  altında  yatan  en  önemli  faktör  bağımsızlık 
hareketidir. Bağımsızlık düşüncesi giderek olgunlaşmış, eyleme geçirilmiş ve halkın 
yazın hayatına yansıyarak önemli gelişmeler kat etmiştir. Söz konusu tarihsel çağın 
doruk noktasını 1850’li yıllar oluşturur.  
Klâsik  anlamda  Bulgar  tiyatrosunun  kurucusu  Dobri  Voynikov  kabul  edilir. 
Voynikov,  toplumsal  hayatın  eksikliklerini  güldürü  yoluyla  gidermek  gayesiyle 
komedya  türüne  önemli  işlevler  yüklemiştir.  Ayrıca,  tahsilini  sürdürmek  üzere 
1856’da Voynikov, İmparatorluğun başkenti olan İstanbul’a gönderilmiş ve Bebek’te 
faaliyet  gösteren  Fransız  Katolik  Koleji’nde  eğitim  görmüştür.  Dobri  Voynikov, 
eserin  konusunu  temsil  eden  uygarlığa  karşı  değildir,  yalnızca  ona  körü  körüne 
bağlanmaya  ve  taklit  etmeye  karşıdır.  Balkanlarda  genel  olarak  benimsenen  yanlış 
algılanan veya  çarpıtılan  uygarlık sendromu, 19.  yüzyıl başlarından itibaren ulusal 
millet  anlayışlarının  farkına  varıp  kendi  devletlerini  oluşturan  Balkan  halklarının, 
bilinçsizce  hareket  ederek  bir  an  önce  Avrupa’nın  sosyal  ve  kültürel  gelişmişlik 
düzeyine erişme isteği çabalarından kaynaklanmıştır. 

100 
 
Bu şekilde, tüm yaşanan bu olaylar edebiyatta da etkisini göstermiş, komedyanın 
ana  unsuru,  aynı  zamanda  yazılış  amacı  olmaktan  çıkamamıştır.  Söz  konusu  bu 
olaylar ve durumlar eğlenceli olduğu kadar acı ve düşündürücü özellikler de taşır.  
Uyanış  Çağı’nın  bilinen  ve  en  iyi  örneklerinden  biri  sayılan  oyun  yazarı  Dobri 
Voynikov  ve  ölümsüz  eseri  “Yanlış  Algılanan  Uygarlık”  adlı  komedyası  tez 
çalışmasının konusunu temsil eder. Voynikov’un 1871’de yazdığı “Yanlış Algılanan 
Uygarlık” başlıklı komedyası  en başarılı ve sanatsal yapıtı olma özelliğine sahiptir. 
Bu yapıt her ne kadar yabancı modayı konu ediniyor gibi gözükse de, taklitçilik ve 
yalancılık  daha  öne  çıkmış  ve  geri  kalmışlığını  hızlı  bir  şekilde  kapatıp  uygarlığı 
yakalayan toplumların seviyesine erişme telaşı komedyanın konusu haline gelmiştir. 
Komedyada uygarlığa o denli bağlı duran karakterler bir taklitçinin boyunduruğuna 
kendilerini  atıvermişlerdir.  Uygarlığın  onlara  mutluluk,  huzur,  rahatlık  ve  refah 
getireceğine kendilerini inandırmışlardır. Ancak bu uygarlık hayalinin sonuçları hiç 
de umdukları gibi olmaz.  
“Yanlış  Algılanan  Uygarlık”  komedyasının  sonlarına  doğru  dikkati  çeken  bir 
diğer nokta da şudur: Eğer bir kişi tanımadığı birinin anlattıklarına ve gösterdiklerine 
kanmıyor, inanmıyor ve  aldanmıyorsa o zaman o kişi uygar konumundadır. Yalnız 
eğer  ki;  kanıyor,  inanıyor  ve  aldanıyorsa  o  zaman  o  kişi  cahil  konumuna  düşmüş 
sayılır.  İlk  perdelerde  betimlenen  “uygarlık”  son  perdede  ters  bir  orantıyla  sonuca 
bağlanır. Her ne kadar komedya eserinin başında bahsedilen uygarlık dış yansımaya 
bağlı  kalsa  da  sonuca  yaklaştıkça  bunun  hiç  de  böyle  olmadığı  anlaşılır.  Yine,  tez 
çalışmasının  başında  üzeri  çizilen  uygarlığın  dış  görüşten  ya  da  parlayan  ciladan 

101 
 
ibaret  olmadığı  imasını,  Dobri  Voynikov  eserin  sonunda  aksettirmeye  çalışır. 
Voynikov’a göre uygarlık kavramı dış kabukta değil, işin özündedir. Bu yüzden bu 
kavramın  iyi  araştırılması  ve  ne  anlama  geldiğinin  etraflıca  kavranması  gerektiği 
vurgulanmıştır.    
Halkın  sosyal  yaşamını  eserin  içine  yerleştiren  ve  doğal  bir  üslubu  benimseyen 
söz  konusu  komedya  farklı  dillerin  etkisinde  kalmıştır.  Örneğin;  Fransızca,  Türkçe 
ve  Yunanca  kelimelere  eserde  yer  verildiği  görülür.  Bu  komedyada,  özellikle  çok 
fazla  sayıda  Türkçe  sözcüğün  olduğu  göze  çarpmaktadır.  Bu  nedenle,  Türkçe 
kelimeler  aynı  zamanda  da  deyimler  tespit  edilip  incelenmiş  ve  çalışmanın  sonuna 
eklenmiştir. Böylece çalışma hem edebi hem de dilsel açıdan değerlendirilmiştir.    
Bulgar  tiyatrosu  ve  drama  türleriyle  ilgili  ülkemizde  yeterli  araştırmalar 
yapılmadığından tez çalışmasında, 19.  yüzyılın ikinci  yarısında Bulgar tiyatrosunda 
komedya  oyun  yazarlığının  önemi  ortaya  çıkarılmaya  çalışılmıştır.  Ulusal  Bulgar 
tiyatrosunun  temel  taşlarından  Dobri  Voynikov’un  yaşamı  ve  yaratıcılığı  hakkında 
kapsamlı  bilgi  verilmiş,  en  önemli  Bulgar  komedyalarından  “Yanlış  Algılanan 
Uygarlık” adlı eser farklı açılardan ele alınmıştır. Bu yöndeki bir araştırmayla Türk 
tiyatro  ve  bilim  çevrelerine  katkı  sağlanmaya  çalışılmıştır.  Ayrıca  Voynikov’un 
“Yanlış Algılanan Uygarlık” komedyasının içerdiği Türkçe kelimeler aynı zamanda 
da deyimler farklı kaynaklarla ve sözlüklerle incelenmiştir. Araştırılan ve incelenen 
tüm  söz  konusu  çalışmaların,  ulaşılan  bilgi  ve  bulguların  Türk  tiyatrosuna  ve  ilgili 
dilbilimcilere kazandırılmasıyla sonuçlanmasını diliyoruz.        
 

102 
 
ÖZET 
 
Tez çalışmasının konusunu; Bulgar tiyatrosunu ve oyun yazarlığının gelişimi 
içinde komedyanın yeri ve önemi, Dobri Voynikov’un yaşamı ve eserleri ile en ünlü 
eseri sayılan “Yanlış Algılanan Uygarlık” adlı komedyasının içeriği, konusu, yapısal 
özelliklerinin  yanında,  dilsel  bağlamda  Türkçe  sözcüklerin  ve  deyimlerin 
araştırılması  ve  açıklanması  oluşturur.  Çalışma  konusu,  giriş  ve  üç  bölüme 
ayrılmıştır. 
Giriş 
bölümünde, 
Bulgar 
tiyatrosu 
tarihsel 
gelişim 
açısından 
değerlendirilmiştir. Bu gelişim süreci, oyun yazarlığının ortaya çıkışı ve komedyanın 
kazandığı önem üzerinde durur.  
Birinci Bölüm’de, Dobri Voynikov’un hayatı ve eserleri öncülüğünde tiyatro 
ve drama (komedya) üzerinde bıraktığı izler işlenmiştir. 
İkinci  Bölüm’de,  “Yanlış  Algılanan  Uygarlık”  adlı  komedyanın  içeriği  ve 
yapısal  özellikleri  özetlenip  değerlendirilmiştir.  Komedya  genel  bir  izlenimle 
incelenmiş  ve  ulusal  Bulgar  tiyatrosunun  gelişiminde  öne  çıkan  Dobri  Voynikov 
hakkında  çağdaş  yazarların  yorumlamalarına  da  değinilmiştir.  Bundan  sonra 
başkarakterler incelenmiş ve karşılaştırılmıştır.  
Üçüncü  Bölüm’de,  komedyanın  dilsel  özelliklerine  başvurulmuştur. 
Komedyada  kullanılan  tüm  Türkçe  sözcükler  tespit  edilip  analiz  edilmiştir.  Daha 

103 
 
sonra  tekrarlanan  kelimeler  ve  kelimelerin  türleri  gruplandırılmıştır.  Ayrıca,  eserde 
geçen deyim yapıları ve bazı söz kalıpları tercüme edilmiş ve açıklanmıştır.  
Sonuçta  ise,  tez  çalışması  Bulgar  tiyatrosu,  Dobri  Voynikov,  “Yanlış 
Algılanan  Uygarlık”  komedyasının  dikkat  çeken  noktaları  üzerinde  durmuştur. 
Eserin dilsel  üslubuna da değinilmiştir. Son olarak da, söz konusu tez çalışmasının 
amacı ve önemi vurgulanmıştır.  
Anahtar  Kelimeler:  Bulgar  Edebiyatı,  Bulgar  Tiyatrosu,  Bulgar  Komedyası, 
Bulgar Oyun Yazarlığı, Dobri Voynikov.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

104 
 
ABSTRACT 
The subject of this study is the importance of the comedy in the development 
of  Bulgarian  theater  and  playwriting,  the  biography  and  works  of  Dobri  Voynikov 
and beside the content, subject and structural features, the searching and explanation 
of the Turkish words and expressions in the linguistic context of Dobri Voynikov’s 
the most famous masterpiece “The Misunderstood Civilization”. The thesis consists 
of a prologue and other three parts. 
In  the  prologue,  Bulgarian  theater  is  evaluated  in  terms  of  its  historical 
development. This development process dwells on the emergence of playwriting and 
the importance of comedy.  
In the first part, first the life and masterpieces of Dobri Voynikov and then his 
influences on theatre and drama are indicated.    
In  the  second  part,  the  content  and  structural  features  of  comedy  “The 
Misunderstood  Civilization  ”  are  summarized  and  evaluated.  Comedy  is  analyzed 
with  a  overall  impression  and  comments  of  contemporary  writers  about  Dobri 
Voynikov who has great importance in the development of Bulgarian national theatre 
are referred. After that, the main characters are examined and compared.       
In the thirth part, linguistic features of comedy has been referred. All Turkish 
words  used  in  comedy  detected  and  analyzed.  Later,  types  of  repeated  words  and 

105 
 
word types are grouped. Furthermore, expression structures and some phrases in the 
comedy are translated and explained. 
In the conclusion, the thesis expressed the significant points of the Bulgarian 
theatre, Dobri Voynikov and his comedy “The Misunderstood Civilization”. It is also 
mentioned linguistic style of the masterpiece. Finally, the aim and the importance of 
this study is emphasized.  
Keywords:  Bulgarian  Literature,  Bulgarian  Theatre,  Bulgarian  Comedy, 
Bulgarian Playwriting and Dobri Voynikov.  
 
    
 
 
 
 
 
 
 
 

106 
 
KAYNAKÇA 
Alf Grannes, Kjetil Ra Hauge, Hayriye Süleymanoğlu, A Dictionary of Turkisms in 
Bulgarian, Oslo, 2002.  
Bılgarska vızrojdenska drama, Sofya, 1985. 
Büyük Ansiklopedi, Milliyet Yayın, Cilt 12, 1990. 
Dobri Voynikov, Krivorazbranata tsivilizatsiya, Sofya, 2003. 
Elena  Nalbantova,  Dobri  Voynikov,  “Krivorazbranata  tsivilizatsiya”,  Veliko 
Tırnovo, 2000.  
Hüseyin Mevsim, Anladın mı, Hacı Kosta? (Bulgar Uyanış Çağı Metinlerindeki 
Yanlış  Algılanan  Türkçe  Sözcükler  Üzerine),  s.  251  //  Bılgariya  i  Turtsiya  na 
mejdukulturniya  krıstopıt:  ezik,  istoriya  i  literatura,  Sbornik  nauçni  dokladi,  2012, 
Plovdiv. 
Hüseyin Mevsim, Çağdaş Bulgar Oyunları, Ankara, 2011.  
İslam Ansiklopedisi. 
İvan Radev, İstoriya na bılgarskata literatura prez Vızrajdaneto, Veliko Tırnovo, 
2007. 
Jivko  İvanov,  Dobri  Voynikov,    "Krivorazbranata  tsivilizatsiya”  v  64  stranitsi, 
Plovdiv, 2000. 
Mehmet  Türker  Acaroğlu,  Türkçeden  Bulgarcaya  Geçen  Kelimeler  Sözlüğü, 
Edirne, 2016.  
Milen  Kumanov,  Redove  ot  biyografiyata,  s.  309  //  Dobri  Voynikov, 
“Krivorazbranata tsivilizatsiya”, Sofya, 2003. 

107 
 
Nikola  Vançef,  Yusuf  Kerimof,  G.  Klasof,  Strahil  Nikolof,  Tr.  Popof,  Bulgarca 
Türkçe Sözlük, Sofya, 1961. 
Reçnik na bılgarskata literatura, v 3 toma, Sofya, 1976–1982. 
Reçnik na literaturnite termini, Sofya, 1980. 
Savelina Banova, Bulgarskiyat glagol, Sofya, 2005.  
Stiliyan  Çilingirov,  Dobri  Voynikov  –  jivot,  tvorçestvo,  idei,  s.  321-335  //  Dobri 
Voynikov, “Krivorazbranata tsivilizatsiya”, Sofya, 2003. 
Temel Britannica – Temel Eğitim ve Kültür Ansiklopedisi, 10. Cilt, 1993. 
Vasil Stefanov, İstoriya na bılgarskiya teatır, tom 1, Sofya, 1997. 
Yavuz Ercan, Osmanlı İmparatorluğunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara, 1989. 
Yulian Vuçkov, Bılgarska dramaturgiya, 1856-1878, Sofya, 1989. 
Yuliya Nikolova, Vızrojdenski urotsi, Plovdiv, 2003. 
Yuriy Prodanov, Vızrojdenska literatura, Sofya, 2002. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

108 
 
Elektronik Kaynaklar 
 
http: // tr.m.wikipedia.org>wiki>replik 
http: //www.theatrehistory.com/ancient/bates 001 html 
www.turkcebilgi.com>vodvil
 
m.nedirnedemek.com  
m.nedirnedemek.com>müellif-nedir  
www.tdk.com.tr
 
m.kurandagecenisimler.com  
www.m.nedirnedemek.com
 
www.sozce.com
 
LingvoSoft Talking Dictionary 2007, (English - Bulgarian)   
LingvoSoft Talking Dictionary 2007, (English - Turkish)   
Deyimler Sözlüğü, www.tdk.org.tr 
Güncel Türkçe Sözlük, www.tdk.org.tr 
Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü, 
www.tdk.org.tr
  
www.wikipedia.org>wiki>öreke
 
sesliSÖZLÜK (online)  
https://tr.m.wikipedia.org>wiki>kibarlık
 budalası  
http://en.m.wikipedia.org.>wiki>Le
 Bourgeois 
Deyim.tk/deyimler-sozlugu  
www.tr.m.wiktionary.org>wiki
 
 
 

109 
 
EKLER 
 
 
Ek 1: Dobri Voynikov 
 
 

110 
 
 
 
Ek 2: Dobri Voynikov’un Şumnu’daki müzeye dönüştürülen evi 
 
 
 
Ek 3: Şumnu’da Dobri Voynikov’un adını taşıyan kültür evi 
 

111 
 
 
Ek 4: “Yanlış Algılanan Uygarlık” komedyasından bir sahne 
 
 
 
 
Ek 5: “Yanlış Algılanan Uygarlık” komedyasından bir sahne