Agressiv mijozlarni konsultatasiya qilish

II-BOB.O'smir yoshdagi agressivlikning jinsiy jihatlarini eksperimental o'rganish natijalari
2.1 O'smirlardagi agressivlik bilan jinsiy yetilish jarayonidagi inqirozlarning bog'liqligi
Shveytsariyalik psixolog J. Piaje (1896-1980) insonning kamol topishini bir necha davrlarga ajratib o‘rganishni tavsiya qiladi:
1. Bola – tashqi muhit – ma‘lumotlarni qayta ishlash.
2. Tafakkur: a) ijtimoiy davrgacha; b) ijtimoiy davr.
3. Intellekt: a) sensomotor – 2 yoshgacha; b) operatsional davrgacha – 2-7 (8) ; v) yaqqol operatsiya davri – 7 (8) -11 (12) yoshgacha; g) rasman (formal) operatsiya davri-11 (12) -15 yoshgacha.
O'smirlik - inson rivojlanishining eng qiyin davrlaridan biri. Nisbatan qisqa muddatga (14 yoshdan 18 yoshgacha) qaramay, u deyarli shaxsning butun kelajakdagi hayotini belgilaydi. O'smirlik davrida xarakter va shaxsiyatning boshqa asoslari shakllanishi sodir bo'ladi. Bu holatlar: kattalar tomonidan tarbiyalangan bolalikdan mustaqillikka o'tish, odatiy maktab ta'limidan ijtimoiy faoliyatning boshqa turlariga o'tish, shuningdek, tananing tez gormonal qayta tuzilishi - o'smirni atrof-muhitning salbiy ta'siriga ayniqsa zaif va sezgir qiladi. . Shu bilan birga, o'smirlarga xos bo'lgan qarindoshlar, o'qituvchilar va boshqa o'qituvchilarning g'amxo'rligi va nazoratidan xalos bo'lish istagini hisobga olish kerak. Ko'pincha bu istak, umuman olganda, keksa avlodning ma'naviy qadriyatlari va hayot me'yorlarini inkor etishga olib keladi. Bu o'smirlarning qo'zg'aluvchanligi va tajovuzkorligining kuchayishi bilan namoyon bo'ladi.
O’smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo‘lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi o‘smirlar o‘tmishdoshlariga nis- batan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega. Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o‘sish oldinroq namoyon bo‘lmoqda. Aksariyat o‘quvchilarda O’smir­lik yoshiga o‘tish, asosan, 5-sinflardan boshlanadi. «Endi o‘smir bola emas, biroq katta ham emas» ayni shu ta’rif o‘smirlik davri- ning muhim xarakterini bildiradi. O’smirlik - bolalikdan katta- likka o‘tish davri bo‘lib, flziologik va psixologik jihatdan o‘ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va psixik taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli nar salarga qiziqishi, yangilikka intilishi ortadi, xarakteri shakllana- di, ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O’smirlik ba- log‘atga yetish davri bo'lib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bo'lishi bilan ham xarak- terlanadi. Bu yoshda o‘smir rivojida keskin o'zgarishlar ro‘y bera boshlaydi. Bu o'zgarishlar fiziologik hamda psixologik o'zgarish- lardir. Bo'yga o'sish bir tekis bormaydi: qiz-bolalar 5-7 sm o'ssa lar, o'g'il bolalar 5-10 sm o'sadilar. Bo'yiga qarab o'sish paysimon ilk suyaklarning uzunlashishi va umurtqa qismining kattalashishi hisobiga ro'y beradi.
Bu davrda ayniqsa jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. O’smirda ro‘y beradigan biologik-jismoniy o‘zgarish natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. O’smirlik yoshida ularning xulq-atvoriga xos bo‘lgan alohida xususiyatlarni jinsiy yetilishning boshlanishi bilan izohlab bolmaydi. Jinsiy yetilish o‘smir xulq-atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir ko‘rsatib, bu ta’sir bevosita emas, balki ko‘proq bilvositadir.
O’smirlar o‘zlarini kattalardek tutishga harakat qiladilar. Ular o‘zlarining layoqat, qobiliyat va imkoniyatlarini ma’lum darajada o‘rtoqlari va o‘qituvchilariga ko‘rsatishga intiladilar. Bu holatni oddiy kuzatish yo‘li bilan ham osongina ko‘rish mumkin. O’smir- lik davri «o‘tish davri», «krizis davr», «qiyin davr» kabi nom- larni olgan psixologik ko‘rinishlari bilan xarakterlanadi. Chunki, bu yoshdagi o‘smirlarning xatti-harakatida muqobil, yangi sha- roitlarda o‘z o‘rnini topa olmaganligidan psixik portlash hollari ham kuzatiladi. O’z davrida L.S.Vigotskiy bunday holatni «psi­xik rivojlanishdagi inqiroz» deb nomlagan.
O’smirlarning jismoniy jihatdan o’sishida jinsiy balog’atga yetish katta rol o’ynaydi. Jinsiy yetilishning boshlanishi ko’p jixatdan iqlimga va milliy-etnografik omillarga va shu bilan birga individual hayot xususiyatlariga (sog’ligiga, boshdan kechirgan kasalliklar, ovqatlanishga, mexnat va dam olish rejimiga, tevarak-atrofdagi sharoitga va boshqalarga) bog’liqdir. Jinsiy yetilishning boshlanishi davri o’g’il bolalarda 12-13 yoshga, qiz bolalarda 11-12 yoshga to’g’ri keladi. Ko’pchilik o’g’il bolalar xozirgi vaqtda jinsiy jixatdan 15-16 yoshda, qiz bolalar esa, 13-14 yoshda yetilyapdilar. Natijada boshqa jinsga qiziqish ortadi, orzu, xoxish, nozik tuyg’u, sog’inish, iztirob kabi kechinmalar paydo bo’ladi.
O’smirlar jinsiy, yetilish sirlarining 17%ni ota-onadan, 9%ni o’qituvchilardan, 4%ni maktab vrachidan va qolgan yashirin jixatlari, xolatlari to’g’risidagi ma’lumotlarni ko’cha kuydan, o’rtoqlari va dugonalaridan eshitib bilib oladilar
Bolalikdagi jinsiylik tushunchasiga yondashuvlar Freyd tomonidan 20 asr boshida ―Jinsiylik nazariyasi bo‘yicha 3 ocherk‖ nomli asarida yoritilgan. U quyidagi fikrdan kelib chiqqan, inson ba`zi miqdordagi jinsiy energiya bilan tug`iladi (libido) u ma`lum ketma-ketlikda tananing turli a`zolariga ko‘chadi. • Freyd psixojinsiy bosqichlarni ochilishi ketma-ketligini organizmning etilishiga ko‘ra, belgilangan (rivojlanishning biologik omillari) va bu bosqichlar universial va barcha insonlarga ularning madaniylik darajasiga qaramay xosdir. Z.Freydning yosh rivojlanishi davrlarini shaxsning psixojinsiy nazariyasi debataldi, chunki uning nazariyasini markazida jinsiy instinktlar turadi, bu keng ma`noda qoniqish deyiladi.
Psixologiya deb nomlangan ilm-fanning yangi sohasi falsafa va biologiya fanlari negizida rivojlangan. Vundt ham faylasuf, ham psixolog bo‘lgan. Zigmund Freyd o‘zining shaxs nazariyasiga oid ta`sirli qarashlari bilan mashhur bo‘lgan avstriyalik fizik hisoblanadi. SHvetsiyalik biolog Jan Piaje o‘tgan asrda bolalarni kuzatish sohasida etakchilardan bo‘lgan. Zigmund Freyd fikriga ko‘ra, bolalik davrida hissiyotlarga ko‘rsatilganta`sir, keyinchalik shaxsning o‘z-o‘zini anglashida namoyon bo‘ladi. SHundan boshlab 1920-yilda psixologiya ―ruhiy hayot‖ haqidagi fan sifatida vujudga keldi. Freyd nazariyasi gumanistik nazariyaga qarshi qaratilgan hisoblanadi.
Genetal bosqich (12-18 yosh)-pubertat davrda biologik etilish bilan asoslangan va psixojinsiy rivojlanishni yakunlovchi bosqich. Jinsiy va agressiv tuyg`ularni ko‘payishi sodir bo‘ladi hamda Edip kompleksi qaytadan yuzaga keladi. Autoerotizm yo‘qoladi uning o‘rniga boshqa jinsiy ob`ektlarga qiziqish paydo bo‘ladi. Normada o‘smirlikda jamiyatda o‘z o‘rnini topish, turmush o‘rtog`ini izlash, oilasini yaratish harakatlari bo‘ladi. Bu bosqichning muhim vazifalaridan biri ota-ona qaramog`idan qutilishdir.
Keling, o'smirlik davrida jinsiy xulq-atvorni buzishning asosiy shakllarini ko'rib chiqaylik: jinsiy majburlash va tajovuz masalalari, o'smirlik homiladorlikning xususiyatlari va voyaga etmagan ota-onalarning muammolari.
Jinsiy tajovuz va zo'ravonlik muammosi katta ahamiyatga ega o'smirlik va yoshlik davrida jinsiy xulq-atvorning turli shakllarida (o'pish, erkalash, jinsiy aloqada) ishtirok etishga majburlash bilan bog'liq. 1990-yillar boshidagi Amerika tadqiqotlariga ko'ra, o'smirlik davridagi qizlarning taxminan 18% va o'g'il bolalarning 12 foizi istalmagan jinsiy hodisalarga duch kelganliklarini aytishadi, ularning ba'zilari jinsiy aloqa bilan yakunlanadi. Yoshi bilan jinsiy tajovuz bilan uchrashish holatlari ko'payadi (o'rta maktab o'quvchilari - 11%, o'rta maktab o'quvchilari - 17%). Yoshi bilan ko'proq o'smirlar tengdoshlari orasida jinsiy zo'ravonlik qurbonlari borligi haqida xabar berishadi. O'g'il bolalar, qizlarga qaraganda, jabrlanuvchining provokatsion xatti-harakatlariga ishora qilib, jinsiy majburlash qurbonlariga nisbatan ayblovchi pozitsiyani egallashlari ehtimoli ko'proq. Qizig'i shundaki, o'smirlar jinsiy majburlash mavzusini tengdoshlari bilan emas, balki ota-onalari bilan ko'proq muhokama qiladilar. Universitet talabalari o'rtasida o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatadiki, respondentlarning aksariyati o'smirlik davrida istalmagan jinsiy xatti-harakatlarga duch kelishgan. Keraksiz jinsiy aloqaga kirishishning eng keng tarqalgan sabablari - sherikning vasvasasi, sherikni mamnun qilish istagi, sherik yo'qligida tajribaga intilish, mastlik, bosim ostida sherikga majburiyat hissi, tengdoshlar bosimi, paydo bo'lish qo'rquvi. erkak yoki ayol bo'lmagan, munosabatlarni buzish bilan tahdid qilish, jismoniy yoki og'zaki majburlash. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, yopiq jamoalarda (mehribonlik uyi, maktab-internat, yopiq ta'lim muassasalari, qamoq yoki koloniya), birinchi navbatda erkaklarda jinsiy zo'ravonlik ehtimoli yuqori bo'lib, bu jinsiy zo'ravonlikdan tashqari, jinsiy zo'ravonlik bilan bog'liq bo'lishi mumkin. ustunlik. Bunga misol qilib oqsoqollarning kichiklarga nisbatan jinsiy zo'ravonliklarini keltirish mumkin.
Voyaga etmagan ota-onalar muammosi. Jinsiy aloqalar sonining umumiy o'sishi va kontratseptiv vositalardan ixtiyoriy foydalanish sharoitida jinsiy debyut yoshining pasayishi o'smir qizlardan tug'ilgan bolalarning umumiy sonining ko'payishiga olib keladi. O'smirlar homiladorligining taxminan 80 foizi tasodifiydir. Shuni ta'kidlash kerakki, o'smirlik davridagi homiladorlik 20 yoshdan oshgan kattalar sherigi bilan bo'lgan munosabatlarga qaraganda qizning tengdoshi bilan jinsiy aloqada ko'proq sodir bo'ladi.
O'smirlik davridagi homiladorlik bilan bog'liq shartlarning uchta guruhi mavjud: 1) bola-ota-ona munosabatlarining xususiyatlari; 2) qizning hayotiy tajribasining o'ziga xos xususiyatlari; 3) jinsiy xulq-atvor bilan bog'liq xavf omillari.
O'smirlik inqirozi - bolalikdan kattalikka o'tish davrining eng yuqori cho'qqisi. Shuni ta'kidlash kerakki, bolaning inqirozsiz rivojlanishi holatlari mavjud. Ko'pincha, bu kattalar bolalarning ehtiyojlariga sezgir bo'lganida va bu ehtiyojlarning o'zgarishining birinchi belgisida, bolalar bilan munosabatlarini yangi ehtiyojlarini qondira oladigan tarzda qayta qurishda sodir bo'ladi. Ba'zida inqirozsiz rivojlanish faqat ko'rinadi, chunki inqiroz silliq shaklda sodir bo'lishi mumkin, shuningdek, u yoki bu sabablarga ko'ra vaqt o'tishi bilan siljishi mumkin. Uning rivojlanishining bir davridan ikkinchi davriga o'tishning inqirozli tabiati bolaning yangi ehtiyojlari borligini ko'rsatadi, ularni qondirish jiddiy qiyin.
O‘smirlar inqirozi boshqa barcha inqirozlardan (1 yillik inqiroz, 3 yillik inqiroz, 7 yillik inqiroz) uzoqroq davom etishi bilan farq qiladi. L. I. Bojovichning fikriga ko'ra, bu o'smirlarning jismoniy va aqliy rivojlanishining tez sur'atlari bilan bog'liq bo'lib, ushbu yoshdagi maktab o'quvchilarining etarli darajada ijtimoiy etuk emasligi tufayli qondirib bo'lmaydigan ehtiyojlarning shakllanishiga olib keladi paydo bo'lganlar juda kuchli, shiddatli. O'smirlik inqirozining shakllanishiga tashqi va ichki omillar ta'sir ko'rsatadi. Tashqi omillar kattalar tomonidan doimiy nazorat, qaramlik va vasiylikdan iborat bo'lib, o'smir o'zini o'zi qaror qabul qilish va o'z xohishiga ko'ra harakat qilish uchun etarlicha yosh deb hisoblab, bor kuchi bilan o'zini ozod qilishga intiladi. Ichki omillar o'smirning o'z rejasini amalga oshirishiga to'sqinlik qiladigan odatlar va xarakter xususiyatlaridan iborat (ichki taqiqlar, kattalarga bo'ysunish odati va boshqalar).
O'smirlik inqirozi o'z-o'zini anglashning yangi darajasining paydo bo'lishi bilan bog'liq bo'lib, uning o'ziga xos xususiyati o'smirlarda o'zini faqat o'ziga xos fazilatlarga ega shaxs sifatida bilish qobiliyati va ehtiyojining paydo bo'lishidir. Bu o'smirda o'zini-o'zi tasdiqlash, o'zini namoyon qilish (o'zini eng qimmatli deb biladigan fazilatlarida namoyon bo'lishi) va o'z-o'zini tarbiyalash istagini keltirib chiqaradi. O'z-o'zini anglashni rivojlantirish mexanizmi - bu aks ettirish. O'smirlar o'z fe'l-atvorining salbiy xususiyatlarini tanqid qiladilar, ular boshqa odamlar bilan do'stlik va munosabatlarga xalaqit beradigan xususiyatlar haqida qayg'uradilar. Bu tajribalar, ayniqsa, o‘qituvchilarning o‘z fe’l-atvoridagi salbiy xislatlar haqidagi mulohazalari bilan kuchayadi. Bu affektiv portlashlar va nizolarga olib keladi.
Ko'pincha o'smirlar o'zlarini kattalardek ko'rsatishadi. Ular bolalardek muomala qilishdan qoniqmaydilar, kattalar bilan to'liq tenglikni, chinakam hurmatni xohlashadi. Boshqa munosabatlar ularni kamsitadi va haqorat qiladi.
Qoida tariqasida, inqirozning borishi ko'p jihatdan faqat tarbiya uslubiga va kattalarning o'ziga bog'liq. Ota-onalar o'smir bilan munosabatlarini butunlay buzmasliklari uchun bir necha yillar davomida sabr-toqatli bo'lishlari kerak. Tabiatda hamma narsaning o'ziga xos naqshlari bor. Bosqichlar bir-birini almashtirgandan so'ng, o'smirlik inqirozi tugaydi. Bizning o'smirimiz bolaning tashqi ko'rinishiga qaramay, kattalar ichki dunyosiga ega. Shuning uchun u qanday hayot qonunlarini qabul qilishi uning atrofidagi odamlarga bog'liq.
Inqirozning o'zi quyidagi bosqichlardan iborat:
Kritikdan oldingi yoki salbiy. Ushbu bosqichda ilgari olingan stereotiplar va odatlarning buzilishi boshlanadi. Shu sababli, ota-onalar o'z farzandlari bilan muloqot qilishda muammoga duch kelishadi.
Inqirozning avj nuqtasi. Ko'pincha o'n uch yoshga to'g'ri keladi. Bolalar va kattalarning qaynash nuqtasi shunchalik kattaki, aynan shu bosqichda o'smirlar turli guruhlar, subkulturalar va kompaniyalarga qo'shila boshlaydilar. Ushbu qiyin davrda bolani iloji boricha yaxshiroq tushunish va unga o'z sevgingizni ko'rsatish muhimdir. Bundan tashqari, har doim uning fikrini hisobga olish kerak.
Posttanqidiy. Yangi munosabatlarni o'rnatish.
Va shunga qaramay, o'smirlik inqirozining boshlanishi va tugashi mutlaqo individual masala va bu masala bo'yicha har qanday aniq bashoratlar muqarrar ravishda spekulyatsiya xarakteriga ega bo'ladi.
Shunday qilib, o'smirlik inqirozi bolaning hayotida burilish nuqtasi bo'lib, uning bolaligi deyarli tugaydi va balog'at yoshi hali boshlanmagan. Taxminan 12-14 yoshda o'smirlik inqirozi mavjud. Xuddi shu davrda insonning jismoniy va aqliy rivojlanishi tez sur'atlar bilan sodir bo'ladi. Hozirgi vaqtda o'smir, ayniqsa, kattalarning sezgirligi va tushunishiga muhtoj. Va o'smirlik inqirozi bolaning hissiy holatiga qanday ta'sir qilishi deyarli butunlay ota-onalar va o'qituvchilarning qo'lida bo’ladi.
Shu narsani alohida ta’kidlash kerakki, bu yoshdagi o‘smirlar o‘ta ta’sirchan, ayniqsa tashqi ta’sirga, tashqi voqealarga beriluvchan bo‘ladilar. Ishqiy kitoblar o‘qish, shunga o‘xshash kinofilmlarni tomosha qilishga juda qiziqadilar. O‘zlarining tashqi qiyofalariga ko‘prok e’tibor bera boshlaydilar. O‘g‘il bolalarda soch qo‘yish, durustroq kiyinish ishtiyoqi tug‘iladi, qizlar esa oynaga ko‘prok qaraydigan bo‘lib qoladilar. Ular o‘zlariga oro berishni, malikalarday go‘zal ko‘rinishni istaydilar, orasta ko‘rinishga urinadilar. Bu tabiiy holdir.Yuqori sinf o‘quvchilari o‘zlarining ma’naviy xususiyatlari bilan boshqa yoshdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Ular ham jinsiy, ham jismoniy, ham aqliy jihatdan yetilgan bo‘ladilar. Shu tufayli ular vazmin tabiatli, mulohazali, kattalarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar.Ota-onalar farzandlar bilan muomala qilishda ularning shaxsiy xususiyatlari, yosh davrlari hislatlarini hisobga olgan holda ish tutsalar, oilada O‘zaro tushunish, totuvlik, hamjihatlik, umuman yaxshi ma’naviy vaziyat vujudga keladi. Otaning onaga yoki onaning otaga qilgan munosabatlari ham shu vaziyat shart-sharoitlariga mos tushishi kerak. Chunki ota-onaning o‘zaro totuv hayot kechirishlari, inoq va barqaror, mustahkam oilaning bosh omilidir. O‘smirlik yoshining o‘ziga xos xususiyatlari kattalardan ularga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘lish lozimligini taqozo qiladi Kattalar ular faoliyatini nazorat qilishlari, faoliyat motivlarini doimo e’tibordan chiqarib qo‘ymasliklari lozim, aks holda o‘smir hayotida noxush xususiyatlarning paydo bo‘lishi ham mumkin. Shuning uchun o‘smirlik yoshi bola taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega. O‘smirlik yoshidagi bolalarning jismoniy xususiyatlari.O‘smir organizmida ro‘y beradigan o‘zgarishlar bola rivojlanishining ayni shu davrida biologik, fiziologik yetukligi borasida amalga oshadi. Fiziologik rivojlanish va jinsiy balog‘atga yetishishi jarayonining yangi bosqichi boshlanadi. O‘smirlik yoshida qizlar va ug‘il bolalarning jismoniy qiyofasida muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu davrning boshlanishida qizlar o‘g‘il bolarga nisbatan tezroq rivojlanadilar. Bu narsa qiz bolalarning ertaroq jinsiy balog‘atga yetishishiga bog‘liqdir. VII-VIII sinflarda o‘g‘il bolalar tez o‘sib, qiz bolalar bilan tenglashib oladilar. 9-10 sinfga o‘tganlarida bu bosqich o‘g‘il bolalarda yuqorilab ketadi. Qizlar 14 yoshda, o‘g‘il bolalar 15 yoshda balog‘atga yetadilar.
2.2.O'smir yoshida agressiya namoyon bo'lishi shakllari, psixologik xususiyatlari
Agressiya - bu boshqa odamlarga jismoniy yoki ruhiy zarar etkazishga qaratilgan xatti-harakatlar yoki harakat.
Bugungi kunda shiddat bilan o’zgarib borayotgan hayot oldimizga qo’yayotgan bir-biridan murakkab va muhim masalalarni hal qilish haqida o’ylar ekanmiz, uning yechimini aynan ta’lim va tarbiya bilan yoshlarni shakllantirishimiz kerak ekanligiga amin bo’lamiz. O’smirlardagi agressiya nafaqat pedagoglar va psixologlar, balki butun bir jamiyat uchun birmuncha o'tkir muammolardan biri hisoblanadi. Inson hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari, hayotning yuqori ritmi, shaharlarning zichligi, ortib borayotgan axborot vositalari insonlar psixik holatiga o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. O’smirlar jinoyatchiligining o'sib borayotgan oqimi va axloqning tajovuzkor shakliga moyil bolalar sonining ortishi bunday xavfli ko'rinishlarni uyg'otuvchi psixologik sharoitni o'rganishni birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lgan vazifa sifatida ilgari surdi. Tajovuzning u yoki bu shakllari ko'pchilik o’smirlar uchun xarakterlidir, biroq ma'lumki, muayyan kategoriyadagi bolalarda tajovuzkorlik axloqning turg'un shakli sifatida nafaqat saqlanadi, balki shaxsning turg'un sifatiga transformatsiyalangancha rivojlanadi ham, natijada bolaning mahsuldor potensiali pasayadi, to'laqonli kommunikasiya imkoniyati torayadi, uning shaxsiy rivojlanishi deformatsiyalanadi. Agressiv o’smir nafaqat atrofdagilarga, balki o'ziga ham bir talay muammolar keltiradi. Tajovuzkorlik shaxsning turg'un shaxsiy chizig'iga aylanmasligi uchun bola axloqining xususiyatlari va hissiy holatini tushunmoq, o'z vaqtida psixokorreksion ishni tashkil eta olmoq darkor. O’smirlarning tajovuzkor axloqini o'z vaqtida aniqlash bola shaxsining rivojlanishidagi noxush variantning oldini olish uchun juda zarur hisoblanadi. O’smirlik 10-11 yoshlardan 14-15 yoshlargacha bo’lgan davrni tashkil qiladi. O’smirlik bolalikdan kattalikka o’tish davri bo’lib, fiziologik va psixologik jihatdan o’ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O’smirlik davrida o’smirning “men”i qaytadan shakllanadi¹⁶ . Uning atrofdagilarga, ayniqsa, o’z-o’ziga bo’lgan munosabati, qiziqishlari, qadriyati yo’nalishi keskin o’zgaradi.
Ularda ilgarigi qiziqishlar so’nadi va yangi qiziqishlar paydo bo’ladi. Bunda ish qobiliyatining, o’zlashtirishning pasayishi, o’smirlarning qo’polligi va yuqori qo’zg’aluvchanligi, o’zidan qoniqmasligi, agressiya, xavotirlanish kayfiyat beqarorligi, depressiv kechinmalar, tez ranjish, arzimas narsaga ham kuchli reaksiya bildirish, o’zini past baholash kabi salbiy xulq-atvor ko’rinishlari namoyon bo’ladi. O'smirlik davrida bolalar hissiy jihatdan beqaror bo'lib qoladilar. Psixologlar buni gormonal o'sish, tanani qayta qurish, balog'atga yetish kabi biologik omillar bilan bog’laydi. Ammo ba'zi hollarda hissiy o'zgarishlar radikal shakllarga ega bo'lib, agressiyaga aylanishi mumkin. Agar o'smir o'z agressiyasi bilan yolg'iz qolsa, bu uni buzg'unchi jamoalarga olib kirishi va natijada huquqbuzarliklarga olib kelishi mumkin. Oddiy kundalik hayotda agressiya - zo„ravonlik yoki raqibni yengish uchun vosita sifatida qo’llaniladi. Agressiya tushunchasining o„ziga izoh berish qator qiyinchiliklarni tug'diradi, chunki bu termin ko„plab xatti-harakat shakllarini o„zida qamrab olgan. Odamlar biron-bir kimsani agressiv shaxs sifatida tavsiflaganlarida, uni boshqalarni haqorat qiluvchi, badfe’l, barcha narsani o„zi istaganidek qilishni istaydigan, o„z g„oyalarini qat’iy himoya qiladigan, yechimi yo„q muammolar girdobiga o„zini giriftor qiladigan inson, deb ta’riflashlari mumkin. Agressiyaga nisbatan berilgan bunday ta’rif to„g„ri yo noto„g„riligini bilish uchun bu tushunchaga oydinlik kiritish lozim. R Agressiyaning namoyon bo’lishining ko’plab nazariy asoslari mavjud. Zigmund Freyd fikricha agressiv xulq o’z tabiati bo’yicha g’ayriixtiyoriy va muqarrar. Insonda ikkita birmuncha qudratli instinkt mavjud: jinsiy (libido) va o'limga bo'lgan qiziqish (tanatos). Agar tanatos quvvati sirtga yo'naltirilmasa, bu tezda individumning o'zini parchalashiga olib keladi. Shunday qilib, tanatos bilvosita tajovuzning tashqariga chiqishiga va boshqalarga yo'naltirilishiga ko'maklashadi. Hissiyotlarning tashqi ko'rinishi xavfli harakatlarning namoyon bo'lish ehtimolini kamaytirishi mumkin. K.Lorens agressiya barcha jonli mavjudotlar kabi insonda ham mavjud bo'lgan yashash uchun kurashning tug'ma instinktidan boshlanish nuqtasini oladi. U yashash uchun kurash instinktining manbayi bo'lmish agressiv quvvat organizmda to'satdan, doimiy tezlikda, vaqt o'tishi bilan muntazam yig'ilgancha yuzaga keladi deydi.¹⁷
O’smirlik davrida o’g’il bolalarda ham, qiz bolalarda ham shunday davrlar bo’ladiki, ularda agressiv fe’l-atvor eng yuqori yoki eng past ko’rsatkichlarga ega bo’ladi. O’g’il bolalarda ikki tipdagi agressiyaning namoyon bo’lishi aniqlangan: 12 yosh va 14-15 yosh. Qizlarda ham ikki tipdagi agressiv xulq-atvorning eng yuqori ko’rsatkichlari 11 va 13 yoshga to’g’ri keladi¹⁸. O’g’il bolalar uchun agressiyani to’g’ridan to’g’ri, ochiq shaklda va nizoga kirishayotgan shaxsning o’ziga ko’rsatish xarakterlidir. Qizlarga esa aynan verbal agressiyaning turli ko’rinishlarini ma’qul deb bilish xarakterlidir
Agressiyaning namoyon bo'lish shakllari:
jismoniy tajovuz- tajovuzning eng ibtidoiy shakliga moyillik. Odamlar muammolarni kuchli pozitsiyadan hal qilishga moyil. Javobgar tajovuzga duchor bo'lish xavfi.
Bilvosita tajovuz- albatta, sherikning boshiga qaraganda stolga urish yaxshidir. Biroq, siz bu bilan bezovtalanmasligingiz kerak. Mebel va idishlarga rahm qiling. Axir, bu to'g'ridan-to'g'ri yo'qotishlar. Bundan tashqari, jarohat olish uchun ko'p vaqt kerak bo'lmaydi.
Achchiqlanish - yomon yoki hatto yaxshi yashirin tajovuz darhol boshqa odam bilan munosabatlarning uzilishiga olib kelmaydi, balki sulfat kislota kabi ichkaridan korroziyaga olib keladi, u paydo bo'lguncha. U o'tib ketganda - jismoniy va bilvosita tajovuzni ko'ring.
Negativizm - ma'nosiz va hattoki qiladigan o'smirga xos reaktsiyao'z-o'zini yo'q qilishnorozilik harakatlari. Uning mohiyati: “Ko‘zimni o‘yib olaman, qaynonamning qiyshiq kuyovi bo‘lsin” degan maqolda.
Ta'sirchanlik - boshqa odamlarning so'zlari va harakatlarida masxara, e'tiborsizlik, kamsitish istagini ko'rishga tayyorlik. Hayot uchun juda zaharli. Shubhaboshqalarning so'zlari va harakatlarida sizga qarshi qaratilgan yashirin niyatni ko'rishga tayyorlik. Uning haddan tashqari namoyon bo'lishida bu sog'liqning alomati bo'lishi mumkin.
Og'zaki tajovuz- sherigini so'zlar bilan tahqirlash: yomon so'z, g'iybat, taxalluslar, faktlarni buzish va boshqalar.
Aybdorlik - Hech kimni urmadingiz, hech narsani buzmadingiz, hech kimga baqirmadingiz. Nega unda noqulaylik hissi, nimadir aybdor degan tuyg'u? Agar siz his-tuyg'ularingiz uchun javobgarlikni his qilsangiz, ularni qanday boshqarishni bilasiz.
O’smirlar agressiv xatti-harakatning paydo bo’lishi va namoyon bo’lishida quyidagi asosiy sabablar mavjud:
1. Oilaviy muhitning nosog’lomligi. Oilada ota-ona va farzand o’rtasidagi nizolar, o’zaro bir-birini tushunmaslik holatlari, oiladagi rahbarlik uslubining to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligi va noto’liq bo’lgan oilalarning mavjudligi o’smirlarda agressiyaning paydo bo’lishiga olib keladi.
2. Tengdoshlar guruhi. O’smirlar doim o’zgalarga taqlid qiladilar. Ular tengdoshlarining xatti-harakatlarini kuzatgan tarzda o’zlarini agressiv tutishga urinadilar. Haddan tashqari agressiv bolalar esa o’z tengdoshlari orasida siqib chiqariladi.
3. Ommaviy axborot vositalari agressiya kuchayishiga ta’sir qilmoqda. Namoyish etiluvchi jangari filmlar, ko’rsatuvlar, internet orqali o„zining yosh va psixologik xususiyatlariga mos kelmaydigan ma’lumotlar, jangari o„yinlarni o„ynash agressiyaning paydo bo’lishiga sabab bo’lmoqda.
Demak, hozirgi kunda o’smirlarda namoyon bo’layotgan agressiv harakatlarlaning paydo bo’lish sabablarini aniqlash, destruktiv xulq-atvorning oldini olish muammolarini ilmiy o’rganish shuni ko’rsatadiki, inson tabiatidagi bu ko’rinishni chuqur o’rganish psixologiya fanining bugungi kun talabiga aylanib bormoqda

Xulosa
G’azablanish, qo’rqish va shu kabi boshqa emotsiyalar insonni o’rab turgan sharoitga moslashish vazifasini bajaradi. G’azablanish odamlarda ham hayvonlar kabi to’siqlarni yo’qotishga, maqsadiga erishishiga, o’zini himoya qilishiga yordam beradi. Shuning uchun har qanday agressiyani ko’rsatish qonun buzarlik hisoblanmaydi. Bolalar hayotida agressiv xulq-atvor tez-tez uchrab turadı. Ulg’ayib kelayotgan bolalarda psixologik holatlar kechishiga vaqtida e’tibor berilmasa sa’lbiy oqibatlar yuzaga kelishi mumkin. Xorijlik olimlar L.Berkovitz frustratsiya va agressiyaning bir-biriga bog’liqligini, I.A. Furmanov bolalar agressivliligini, E. Frоmm аgrеssiyaga keng ma’noda ta’rif keltirgani, K.S.Shalaginova kichik maktab o’quvchilarida tizimli psixologik yordam ko’rsatishni, Y.A. Bashkatova turli darajadagi agressiv kichik maktab o’quvchilarida kommunikativ universal ta’lim harakatlarini rivojlantirishni, I.F. Nurmuxametova kichik maktab o’quvchilarida agressivlik pasayishining psixologik-pedagogik sharoitlarini, E.L. Golenisheva kichik maktab yoshi o’quvchilarida agressivlikning ijtimoiy-psixologik omillarini, S.A. Travina kichik maktab o’quvchilarining agressiv xulq-atvor profilaktikasida psixolog va o’qituvchilarning o’z-aro ta’sirini, E.I. Berejkova boshlang’ich maktab o’quvchisining agressivligiga ijtimoiy agressiyaning ta’siri etishini o’rgangan. O’zbekistonlik olimlardan F.F. Rasulova o’smirlarda agressiv xulq-atvor namoyon bo’lishining psixologik xususiyatlarini tadqiq etgan. Yuqorida keltirilgan tadqiqot ishlaridan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkin kichik maktab yoshi davridagi agressivlik va agressiv xulq-atvor mamlakatimizda o’rganilishi kerak bo’lgan sohalardan biri hisoblanadi.
O'smirlik inqirozi davri, shubhasiz, inson hayotidagi eng muhim davrlardan biridir. O'smir ko'pincha o'zini tushuna olmaydi. Ammo bu qiyin davrda uni yolg'iz qoldirmaslik kerak. Agar bolani tinglashga tayyor, maslahat so'rab murojaat qilishi mumkin bo'lgan odam bo'lsa, bolaning inqirozdan omon qolishi osonroq bo'ladi. Agar bu kishi bolaning ota-onasi bo'lsa yaxshi bo'ladi. Ammo ba'zida o'qituvchi ustoz sifatida shunday qiyin vazifani bajarishi kerak. Bu erda ishonch muhim. O'qituvchi o'zini shunday joylashtirishi kerakki, bolalar unga ishonishi yoki maslahat so'rashi kerak.
Bundan tashqari, doimo o'zini tasdiqlashga harakat qiladigan o'smirlar: ular qo'pol, boshqalarga nisbatan tajovuzkorlik ko'rsatadilar. Bunday bolalar bilan muomala qilishda siz o'zingiz bo'lishingiz, hamma narsani hazil bilan qabul qilishingiz kerak. Bularning barchasi vaqt o'tishi bilan o'tib ketishini tushunishingiz kerak.
O'smirlik inqirozi shaxsiyatni shakllantirish jarayonidir. O'qituvchining vazifasi bu jarayonni imkon qadar osonlashtirishdir. Agar o'qituvchi muvaffaqiyatga erishsa, demak, u o'z kasbiy faoliyatida sezilarli muvaffaqiyatlarga erishgan deb aytishimiz mumkin.