Agrotexnologiyalar instituti elektr energiyasi va nasos stansiyalaridan foydalanish kafedrasi

3.2. To‘g‘ri, sochilgan, qaytgan va yig‘indi radiasiya 
 
To‘g‘ri quyosh radiasiyasi radiasiya balansida asosiy ahamiyatga ega. To‘g‘ri 
quyosh radiasiyasi deganda, bevosita quyoshdan parallel nurlar dastasi ko‘rinishida sirtga 
tushayotgan radiasiya tushuniladi. Gorizontal sirtga 
tushayotgan to‘g‘ri radiasiya oqimi (3.2) muvofiq aniqlanadi: 
S
г
 = S

sinh . 
(3.6) 
Ixtiyoriy yo‘nalgan qiya sirtga tushayotgan to‘g‘ri radiasiya oqimi 
S

= S

cosi ; 
(3.7) 
cosi = cosα sinh + sinα cosh cosψ ; ψ = ψ
o
 - ψ
n
 ; 
(3.8) 
cosψ
o
 = 
sinh

sin 


sin 

cosh

cos

cos 


sin

o
 
; 
sinψ
o
 = 
cosh
. 
(3.9) 
bu yerda A
o
 va A

- Quyoshning va qiya sirtning azimutlar. 
Quyoshning A
o
va qiya sirtning A

azimutlari meridian tekisligidan boshlab 
hisoblanadi va janubiy nuqtadan soat mili yunalishida hisoblanganda musbat bo‘ladi. 
Sochilgan radiasiya deganda Quyosh radiasiyasining atmosferada sochilishga 
uchragan radiasiyasiga aytiladi. Vaqt birligi ichida yuza birligiga tushadigan sochilgan 
radiasiya miqdori sochilgan yoki diffuziyali radiasiya oqimi deb ataladi. Sochilgan radiasiya 
to‘g‘ri radiasiyaning sochilishi natijasida hosil bo‘lgani uchun, u to‘g‘ri radiasiyani aniqlovchi 
omillarga bog‘liq bo‘lgan kattaliklar bilan topiladi: 
D

= b (J

- S

) sinh ; D
г
 = b (J
г
 - S
г
) sinh . 
(3.10) 
Ideal atmosferada b = 1/2, real sharoitlarda esa b 

1/3. 
Qiya sirtlar uchun 
D
n
 = D
г
 cos
2
 

. 
(3.11) 
2 
Amaliy hisoblashlar uchun sochilgan radiasiya xuddi izotrop (nurlanish yo‘nalishiga 
bog‘liq bo‘lmaydi) sifatida qabul qilinadi. 
Bulutsiz ochiq osmonda sochilgan radiasiyaning taqsimlanishini izotrop deb 
bo‘lmaydi. Sochilgan radiasiya intensivligining maksimumi osmon gumbazining Quyoshga 
qaragan doirasida (70% gacha), minimumi esa teskari doirasida (30% gacha) kuzatiladi. 
To‘liq bulutli havoda sochilgan radiasiya izotrop tavsiflarga ega bo‘ladi.