Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

K _ри = SF _к : (O‘K + UMM) x 100% soluvchi baho tartibga solish jarayonining o‘zida vujudga keladi va uning o‘zi ham tartibga solinuvchi hisoblanadi. Shuning uchun
Bu yerda: K _ри – XYuS investitsiyalarining rentabelligi; ham bu yerda muvozanatli, ya’ni o‘z-o‘zidan o‘rnatiluvchi, darajasi SF _к – XYuSning sof foydasi; talab va taklifning tenglashishiga muvofiq keladigan baho O‘K – XYuSning o‘z kapitali; yordamida tovar-pul jarayonlarini o‘z-o‘zidan tartibga solish funk UMM – XYuSning uzoq muddatli siyasi xususida gapirish aniqroq bo‘lur edi.
majburiyatlari. Oila byudjetining o‘zgarishi, aholi daromadlari va xarajatlarini qayta taqsimlash munosabati bilan chakana baholar o‘zgarganda
Rentabellikni oshirish yo‘nalishlari omillarning quyidagi bahoning ijtimoiy funksiyasi vujudga keladi. Buning natijasida guruhlari bilan bog‘liq: ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarning u yoki bu turlariga nisbatan

• foyda summasini ko‘paytirish; iste’mol qilish hajmlari oshadi yoki kamayadi. Chakana

  
  

• xarajatlarning darajasini va foydani olish uchun resurslarni baholarning oshishi turmush darajasini pasaytiradi va aksincha, kamaytirish. deb e’tirof etilgan. Biroq, agar bir vaqtning o‘zida chakana baholar

  
  

Bu yo‘nalishlar har bir XYuSda konkretlashtirilishi va bilan birgalikda ulgurji baholar va aholi daromadlari ham o‘zgarsa, rentabellikni oshirishning rezervlarini qidirib topish va ulardan bu “manzara” ko‘p omilliga aylanadi va baholar dinamikasining foydalanish asosida amalga oshirilishi mumkin. turmush darajasiga ta’siri xususida xulosa chiqarish uchun yanada chuqurroq tahlil o‘tkazish zarur bo‘ladi.

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar Bahoning rag‘batlantiruvchi funksiyasi ishlab chiqarishni • “Ishlab chiqarish xarajatlari” va “ishlab chiqarish chiqimlari” moddiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanish, tushunchalari bir xil ma’noni anglatadimi? Ularning farqli jihatlari mahsulotning ma’lum bir turini ishlab chiqarish yo‘nalishlarida nimalardan iborat? rag‘batlantirish orqali namoyon bo‘ladi. Bunday baholar agar ular

• Ishlab chiqarish chiqimlarini qanday guruhlarga bo‘lish iste’molchi uchun qulay bo‘lsa, iste’molni ham rag‘batlantiradi.

  
  

mumkin va ular qanday nomlanadi? Bahoning rag‘batlantiruvchi funksiyasi bozorni tartibga solishning

283

tovarning sifati orqali namoyon bo‘ladigan uning iste’mol qiymatini, uning foydaliligini ham hisobga olmoq lozim. Bundan baho bozor mexanizmining pulda ifodalangan muhim elementidir, degan xulosa kelib chiqadi.

Baho yordamida mol yetkazib beruvchi va iste’molchi foydalanayotgan resurslarning hajmi ifodalanadi, ular bir resurs bilan ta’minlanadi, bir vaqtning o‘zida ikkinchi resursni oladi, buning natijasida resurslarning foydaliligi oshadi. Shunday qilib, baho kerakli mahsulot yoki xizmatga ega bo‘lish uchun kishi berishi lozim bo‘lgan resurslarning miqdoridir. Bahoning ijtimoiy zaruriy mehnat xarajatlariga yaqinlashishini ta’minlovchi modeli ana shundan iborat. Yuqorida bayon qilingan holatlarga asoslanib vujudga keltirilgan baho o‘ziga tegishli bo‘lgan funksiyalarni bozor iqtisodiyotida yaxshi bajaradi.
Eng avvalo, baho yordamida barcha tovarlarning yoki tovar birligining hajm, dona va og‘irlik birliklaridagi qiymati pul birliklarida o‘lchanadi. Pulli ekvivalentning mavjud ekanligi bahoga miqdor va son shakllaridagi tovar qiymatini ifodalovchi yoki o‘lchovchi sifatida maydonga chiqishga imkon beradi. Bir vaqtning o‘zida baho pulda ifodalangan turli tovar qiymatlarining o‘lchovchisi hamdir. Ko‘rilayotgan ana shu sifatda baho umumiqtisodiy samaradorlikning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri sanaladi, xo‘jalik qarorlarini qabul qilish uchun mo‘ljal, bashoratlashning muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagilarning barchasi bahoning o‘lchov(chilik) funksiyasidan darak beradi. Ma’lum ma’noda, bahoning hisob-nazorat funksiyasi uning o‘lchov(chilik) funksiyasining o‘ziga xos bo‘lgan “qo‘shni”si hisoblanadi va qisman uning tarkibiga kiradi. Baho, milliy boylikning buyumlashgan va moddiy o‘lchamlarini qiymat va demak, moliyaviy o‘lchamlarga aylantirib, qiymatning fuqarolarda, ularning oilalarida, XYuSlarda, tarmoqlarda, umuman iqtisodiyotda, qishloq, shahar, tuman, viloyat va mamlakat bo‘yicha saqlanishi, jamg‘arilishi va harakat etishi ustidan hisob va nazoratni olib borishning instrumenti bo‘lib xizmat qiladi.
Bahoning taqsimlash funksiyasi uning qiymatdan farqlanishi imkoniyati bilan xarakterlanadi. Masalan, yengil avtomobillarga bo‘lgan bahoning yuqoriligi aholi ma’lum bir qatlamlarining mablag‘larini ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun qayta taqsimlashga imkon beradi. Ba’zi bir tovarlarga nisbatan
282

• Aniq yoki amaldagi, haqiqatdagi chiqimlar qanday xarajatlarni o‘z ichiga oladi?

  
  

• Aniq bo‘lmagan, almashgan chiqimlar yoki qo‘ldan boy berilgan, qo‘ldan chiqarilgan imkoniyatlar chiqimlari nimalardan iborat?

  
  

• XYuSning xarajatlariga uning mohiyatini ifodalovchi qanday ta’rif berish mumkin?

  
  

• “Xarajatlar” tushunchasi “tannarx” tushunchasidan qanday farqlanadi?

  
  

• XYuS faoliyatining shart-sharoitlari va yo‘nalishlariga bog‘liq ravishda xarajatlar qanday guruhlarga bo‘linadi?

  
  

• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar tarkibiga nimalar kiradi?

  
  

• Ishlab chiqarish va realizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar qanday tasniflanishi (klassifikatsiya qilinishi) mumkin?

  
  

• XYuS umumiy xarajatlarining summasidan iborat bo‘lgan ishlab chiqarish tannarxining tarkibiga nimalar kiradi?

  
  

• Xarajatlarning klassifikatsiyasi ularning qanday belgilar bo‘yicha guruhlarga ajratilishini o‘z ichiga oladi?

  
  

• Ishlab chiqarish hajmiga nisbatan xarajatlar qanday guruhlarga klassifikatsiya qilinadi va ularning mazmuni nimalardan iborat?

  
  

• Iqtisodiy elementlariga ko‘ra xarajatlarni qanday guruhlarga bo‘lish mumkin va ularning tarkibiga nimalar kiradi?

  
  

• Kalkulyatsiya moddalari bo‘yicha xarajatlar nimalarga bo‘linishi mumkin?

  
  

• To‘g‘ri (bevosita) xarajatlar va egri (bilvosita) xarajatlarning o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari nimalardan iborat?

  
  

• Davlat tomonidan tartibga solinish darajasiga qarab xarajatlar qanday xarajatlarga bo‘linadi?

  
  

• Chiqimlarni kamaytirishning qanday asosiy yo‘llari mavjud?

  
  

• XYuSning barcha moliyaviy resurslari qanday resurslardan tashkil topadi?

  
  

• XYuSning o‘z mablag‘lari nimalar hisobidan shakllanadi?

  
  

• Moliyaviy bozordan jalb qilinadigan resurslarga nimalar kiradi?

  
  

• Qayta taqsimlash tartibida olinadigan tushilmalarning tarkibini aytib bering.

  
  

• Investitsion faoliyatdan resurslar XYuSga qanday ko‘rinishlarda kelib tushadi?

  
  

• Amaliyotda hamma vaqt ham foydaning mohiyati bir xil tarzda ifodalanaveriladimi va foyda deganda nima tushuniladi?

  
  

• Amaliy faoliyatda “foyda”ning barcha tushunchalarini qanday guruhlarga bo‘lish mumkin?

  
  

• Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYuSlar, ko‘p hollarda, foydaning qanday ko‘rinishlariga (tushunchalariga) tayanadi?

  
  

• Asos foyda deyilganda qanday foyda tushuniladi?

  
  

• Balans foyda nimadan iborat?

  
  

• Sof foyda yoki sof daromad qachon vujudga kelishi mumkin?

  
  

• Hisobotlarda foyda qanday ko‘rinishlarda aks ettiriladi?

  
  

• XYuSlar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari qanday hisobotda o‘z aksini topadi va unda moliyaviy tahlil uchun zarur bo‘lgan qanday muhim ma’lumotlar mujassamlashgan?

  
  

• Faoliyatning odatdagi ko‘rinishi bo‘yicha daromadlar va xarajatlar qanday tarzda hisoblanadi?

  
  

• Boshqa daromadlar va xarajatlar nimalardan iborat bo‘ladi?

  
  

• Foydani tahlil qilishning asosiy maqsadi nimadan iborat?

  
  

• Yalpi foyda, sotuvdan olingan foyda, soliqqa tortilgunga qadar bo‘lgan foyda va sof foyda qanday aniqlanadi?

  
  

• Foydaning taqsimlanish tartibi qanday?

  
  

• Rentabellik ko‘rsatkichi o‘zida nimani ifodalaydi va u qanday aniqlanadi?

  
  

• Moliyaviy tahlil jarayonida rentabellikning qanday ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi?

  
  

• Sotuv (sotish) rentabelligi qanday aniqlanadi?

  
  

• O‘z kapitalining rentabelliginin aniqlash tartibi qanday?

  
  

• Aylanma aktivlarning rentabelligi qanday aniqlanadi?

  
  

• Aylanmadan tashqaridagi aktivlarning rentabelligi o‘zida nimani aks ettiradi?

  
  

• Investitsiyalarning rentabelligi koeffitsiyenti qanday hisoblanadi?

  
  

• Rentabellikni oshirish yo‘nalishlari omillarning qanday guruhlari bilan bog‘liq?