Aholining turli ijtimoiy qatlamlari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash bilan

Bozorda davlatning ta’sirchanligi, tartibga solish va raqobat darajasining xarakteri bo‘yicha baholarning quyidagi turlari mavjud:

• bozor baholari;

  
  

• qat’iy o‘rnatilgan baholar;

  
  

• tartibga solinadigan baholar;

  
  

• prestij (kamyob, obro‘li) baholar;

  
  

• paritet (teng) baholar.

  
  

Mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar va xizmatlarni ko‘rsatuvchilar tomonidan bozor konyunkturasiga muvofiq ravishda talab va taklif asosida qo‘llaniladigan baho bozor baholari deyiladi.

Qat’iy o‘rnatilgan baholar ma’lum darajada belgilangan baholardan iborat.
Yuqori ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan mahsulotlarga nisbatan tegishli boshqaruv organlari tomonidan foydalaniladigan baholar tartibga solinadigan baholar deb ataladi.
Noyob xususiyatlarga ega bo‘lgan juda yuqori sifatli buyumlarning bahosiga prestij (nufuzli) baholar deyiladi.
Bir necha mamlakatlarning davlat hokimiyat organlari tomonidan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, boshqa tovarlar va xizmatlar baholari o‘rtasidagi nisbatni tartibga solish uchun qo‘llaniladigan baholar paritet baholar deb ataladi.
Yetkazib berish va sotish shartlariga ko‘ra baholarni quyidagicha farqlash mumkin:

• netto-baholar;

  
  

• brutto-baholar (fakturaviy baholar);

  
  

• jahon baholari.

  
  

Oldi-sotdi joyidagi baholar netto-baholar deyiladi.

Oldi-sotdi shartlariga (soliqlarning turi va miqdori, chegirmalarning mavjudligi va darajasi, frank turlari va sug‘urta shartlariga) muvofiq ravishda aniqlanadigan baholar bruttobaholar deb ataladi.
Jahon baholari yirik import va eksport operatsiyalari amalga oshiriladigan baholardan iborat. Amaliyotda jahon baholari xomashyo tovarlari bo‘yicha eksportyor mamlakatning darajasi
288
Amaliyotda hamma vaqt ham foydaning mazmuni bir xil tarzda ifodalanaverilmaydi. Odatda, foyda deganda XYuS, firma, korporatsiyalar va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining umumlashtirilgan tarzda baholovchi ko‘rsatkich, daromadning mahsulotni ishlab chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar ustidan oshgan qismi tushuniladi.
Amaliy faoliyatda esa “foyda”ning barcha tushunchalarini quyidagi uch guruhga bo‘lish mumkin:

• realizatsiya qilinadigan tovar (xizmat)lar sotish bahosi bilan ularni ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan foyda;

  
  

• sof aktivlarning yil oxiridagi va yil boshidagi miqdorlarining farqi sifatida aniqlanadigan faoliyatning ayrim davriga tegishli bo‘lgan foyda (uning kapitallashtirilganligi);

  
  

• foydani kapitaldan olingan daromad sifatida tushunish.

  
  

Foydaning mazmunini aniqlashga bo‘lgan yondashuvning turlicha ekanligidan kompaniyalar tomonidan taqdim etiladigan hisobot ma’lumotlarining standart paketlariga qarab turib, uning miqdori to‘g‘risida aniq bir fikrni aytishning hamma vaqt ham iloji yo‘q.

Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYuSlar, ko‘p hollarda, foydaning quyidagi ko‘rinishlariga (tushunchalariga) tayanadi:

• asos foyda;

  
  

• balans foyda;

  
  

• sof foyda yoki sof daromad.

  
  

Asos foyda deyilganda hisobot davrida kutilayotgan foyda tushuniladi. Bu ko‘rsatkich asos rentabellikni hisoblashda, nomenklatura pozitsiyalari bo‘yicha miqdor va tannarx aniq ma’lum bo‘lmagan paytda keng assortimentli buyumlar tayyorlovchi XYuSlar, birlashmalar bo‘yicha rejalashtirilayotgan yil uchun foyda analitik metodda aniqlanayotganda qo‘llaniladi.

Balans foyda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatning barcha turlari bo‘yicha olingan foydaning umumiy summasidan iborat.
Sof foyda yoki sof daromad operatsion davr mobaynida olingan tushumdan barcha chegirmalar va xarajatlar chiqarilganidan so‘ng vujudga keladi. Ma’lum bir miqdorda sof foydaning (netto-foydaning) olinishiga erishilsagina tadbirkorlik jarayonini amalga oshirish o‘zining mazmuniga ega bo‘ladi.
Hisobotlarda foyda quyidagi ko‘rinishlarda aks ettirilishi mumkin:

• yalpi foyda;

  
  

• operatsion foyda;

  
  

• sof foyda.

  
  

XYuSlar faoliyatining umumiy moliyaviy natijalari foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda o‘z aksini topadi. Bu hisobot moliyaviy tahlil uchun zarur bo‘lgan quyidagi muhim ma’lumotlarni o‘zida namoyon etadi:

• mahsulotni sotishdan olingan tushum summasi;

  
  

• soliqqa tortilgunga qadar foyda summasi;

  
  

• foydadan olinadigan soliq summasi;

  
  

• XYuSning ixtiyorida qoldiriladigan foyda (sof foyda yoki foyda-netto) summasi.

  
  

Foydani tahlil qilish uchun ayrim ko‘rsatkichlar yuqoridagi hisobotda mavjud bo‘lmaganligi uchun ba’zi bir analitik indikatorlar qo‘shimcha tarzda hisoblanmog‘i lozim. Bundan tashqari bu jarayonda XYuS faoliyatiga ichki va tashqi omillarning hamda soliq omilining ta’sirini alohida-alohida tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘lish juda zarur. Shuningdek, tahlil uchun qulay shaklda har qanday ma’lumotni operativ ravishda olish ham muhim hisoblanadi.

Foydani tahlil qilishda uni shakllantirishning turli manbalarini hisobga olish kerak. Bu manbalarning ma’lum bir qismi foyda va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda ifodalangan, u yerda ular, birinchidan, faoliyatning odatdagi ko‘rinishi bo‘yicha daromadlar va xarajatlar, ikkinchidan esa, boshqa daromadlar va xarajatlar sifatida guruhlashtiriladi.
Faoliyatning odatdagi ko‘rinishi bo‘yicha daromadlar va xarajatlar quyidagi tarzda hisoblanadi: eng avvalo, sotilgan tovarlar, mahsulotlar, ishlar, xizmatlardan (qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksizlar va shularga o‘xshash majburiy to‘lovlar chegirilgan) olingan tushum va ularning tannarxi o‘rtasidagi farqdan iborat bo‘lgan yalpi foyda aniqlanadi.
Yalpi foydadan tijorat va boshqaruv xarajatlari chegirilsa, sotuvdan olingan foyda paydo bo‘ladiki, u faoliyatning odatdagi ko‘rinishidan foydani xarakterlaydi. Undan so‘ng boshqa Firmalarning preykurantlarida, ma’lumotnoma (spravochnik)larda va boshqa adabiyotlarda e’lon qilingan baholar preykurant baholar deb ataladi.