Ахрарова азизахон нигмановна ўзбекистонда хотин-қизларнинг қатағон қилиниши

Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига боғлиқлиги. Диссертация республика фан ва технологиялари ривожланишининг I. “Ахборотлашган жамият ва демократик давлатни ижтимоий, ҳуқуқий, иқтисодий, маданий, маънавий-маърифий ривожлантиришда инновацион ғоялар тизимини шакллантириш ва уларни амалга ошириш йўллари” устувор йўналиши доирасида бажарилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Тадқиқот мавзусига оид адабиётлар хронологик жиҳатдан совет, мустақиллик давридаги илмий тадқиқотлар ва хорижий адабиётларга бўлинади.
Совет даври тадқиқотларида асосан мустабид мафкуранинг барча соҳалардаги роли ижобий баҳоланиб, мазкур инқилобий усулнинг шарқ хотин – қизларининг жамиятдаги ўрни, уларнинг ижтимоийлашувига таъсири совет ҳукумати ва коммунистик партиянинг манфаатлари нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда ўрганилган, синфийлик нуқтаи назаридан ёритилган. Бу асарларда гўёки Ўзбекистон аёллари мустабид тузум даврида “маҳкумликдан” “озодликка” чиқарилганлиги ҳақида сўз юритилади. Ваҳоланки бу ҳам сохта мафкуранинг навбатдаги найранглари асосида олиб борилган¹.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Д.А.Алимованинг Ўрта Осиё хотин – қизлари масаласининг тарихшунослигига оид монографияси ва бир қатор илмий мақолалари, докторлик диссертацияси советларнинг хотин – қизларга нисбатан сиёсатининг мустамлакачилик моҳиятини очиб беришда дастлабки қадам бўлди². Тарихчи олиманинг оила жамиятда аёл мавқеи билан боғлиқ анъанавий қарашлар ҳамда тарихий ҳақиқат талқинига оид мақоласида¹ мазкур мавзудаги турли ижтимоий қарашлар, уларнинг тарихий илдизлари илк бор илмий асосда ёритиб берилди.
Рустам Шамсутдиновнинг “Қатағон қурбонлари” (1937 йил 10 август,5 ноябрь) китобида қатағон қурбонлари бўлган эркаклар қаторида аёллар ҳақида ҳам маълумотлар билан танишиш мумкин².
Қатор олималарнинг тадқиқотларида совет ҳокимиятининг хотин-қизларга оид сиёсати миллий истиқлол нуқтаи назаридан илмий таҳлил қилинган ҳолда қатағон қурбонлари бўлган аёллар ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд қатағон бўлган ўзбек аёллари ҳақида ҳам маълумот берилган³. Уларда муаммонинг айрим жиҳатлари ўз ифодасини топган.
Хотин-қизларнинг қатағон қилиниши масаласи Н.Каримов, Х.Аҳророва, Ш.Турдиев томонидан ёзилган мақолаларнинг асосий қисми “Қор қўйнида лолалар” мақолалар ва очерклар тўпламида нашр этилган⁴. С.Норматов “Тожихон” номли асарида Тожихон Шодиеванинг ҳаёт йўли, ёшлигидан то қатағон қурбони бўлиши, унинг оқланиши ёритилган⁵. Ёзувчи Й.Сулаймоннинг “Жалада қолган гул” ҳужжатли асари эса қисса қаҳрамони - қатағон қурбони Тожихон Шодиева билан суҳбати асосида ёзилган⁶. Х.Ахророванинг асарларида қатағон сиёсатининг қурбони бўлган аёл зиёлиларнинг аянчли қисматлари архив ҳужжатлари асосида ёритиб берилган⁷. Шерали Турдиевнинг асарида эса Германияга ўқишга борган аёллар ва уларнинг фожеали тақдири ҳақида маълумотлар олиш мумкин⁸. Наим Каримовнинг “1937-1938 йиллардаги “Катта қирғин”нинг фожеали оқибатлари” асарида хотин-қизлар ва болаларни қатағон қилиниш компаниясига алоҳида тўхталиб ўтилган⁹.
Ўрганилаётган даврдаги совет ҳокимиятининг хотин-қизларга нисбатан муносабати масаласида олиб борган сиёсати ҳамда хотин-қизларнинг ижтимоий роли масаласи чет эл тадқиқотчилари томонидан ҳам кенг ўрганилган. Бироқ, уларнинг баъзилари хотин-қизлар масаласида совет ҳокимияти олиб борган сиёсатни ижобий баҳолаган бўлса, бошқалари унга салбий муносабат билдирганлар¹⁰. Ундан ташқари, қатор хорижлик муаллифлар асарларида 1937-1938 йилда қатағон қилинганларнинг аянчли тақдири баён этилади¹. Шунингдек, Қозоғистонда олиб борилган тадқиқотларда Ўзбекистон ҳудудида ҳибсга олингани аёллар ҳақида маълумотларни кўриш мумкин².
Умуман олганда мазкур мавзунинг айрим жиҳатлари алоҳида ҳолда тадқиқ этилган мақолалар билан чекланган бўлиб, яхлит тарзда илмий ўрганилмаган. Шу боисдан XX асрнинг 20-50-йилларида Ўзбекистонда хотин-қизларнинг қатағон қилиниши долзарб аҳамият касб этади.