Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
Usimliklarni quritib olish
Download 0.67 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Gerbariy ramkalarida quritish.
- Pressda quritish
- Poxol (somon).
- Tabiiy materialdan mozaika ishlari.
- Tabiiy narsalar bilan ishlash metodikasi
Usimliklarni quritib olish. usimliklarni tuplash va quritib olishda gazeta, gerbariy papkasi, qaychi, paxta bulishi kerak. Usimliklarning gullari, barglari, poyasi va shu kabilarni tuplash maqsadida ekskursiyaga chiqilganda bir juft gazeta, qaychi bulishi shart. Gazeta daftarsimon taxlanib, orasiga materiallar tartib bilan joylanadi. Gullarni qul bilan sindirib olib bulmaydi, aks xolda poyasi zararlanishi mumkin. quritib olishga muljallangan usimliklar xar qanday namlik (emg`ir eki shudring)dan xoli bulishi kerak, aks xolda usimlik quritilganda unda dog`larning izi qoladi. quritilaetgan usimliklarda tabiiy rangni asrab qolishning eng muxim sharti ularni shamol utib turadigan joyda, elvizakda, quesh nurida tez quritib olishdir. usimliklarni quritish q sutkadan ortiq davom etmasligi kerak. Turli usimliklarni tuplashni uz muddatlari bor.
usimliklarning kupchiligi uzining tabiiy rangini saqlab qoladi. Bunda usimlik yumshoq QOG
` OZGA
eki gazeta orasiga solib quyiladi. Xar bir varaq qog`oz va usimlik urtasiga yana bir necha qavat q OG `
eki gazeta quyiladi, chunki quritilaetgan usimlik uzidan namlik chiqaradi. Shundan sung papka ikkita tursimon rama urtasiga quyilib, ochiq xavoga quyiladi. Agarda xavo xarorati kechqurun va kechasi juda pasayadigan bulsa, quritilaetgan usimlik issiq va quruq joyga olib kiriladi. Murakkab gullilar quritilganda tupgullilar poyasidan ajratilib pastgacha joylashtiriladi, sungra uning ustiga paxtani aylana qilib quyiladi, bunda faqat barglar usti epilib, gulning urtasi ochiq qoldiriladi. Yirik tupgulli usimliklarning gulini quritish murakkab tayergarlikni talab qilganligi uchun xam quyi sinflar uquvchilari ularni quritish bilan shug`ullanmaydilar. 50
Usimliklarni gerbariylar va applikatsiya ishlari uchun quritishda ishlov berish xamda tayerlash usullari M. P. Berimchgauzenning G`Usimliklarni tabiiy rangini
saqlagan xolda
quritishG`, q.A.Mamatovaning G`Usimliklarning tabiiy rangi va shaklini saqlagan xolda gerbariy qilishG` kitoblarida yaxshi baen etilgan. Pressda quritish. Orasiga usimlik solingan qog`ozlar gerbariy papkasi urniga ikkita faner listlari urtasiga joylanib, og`ir narsa bostirib quyiladi. Og`irlik pressga qancha usimlik joylashtirilganiga bog`liq buladi. Mayda nozik usimliklar kam og`irlikni va quritish uchun kamroq vaqtni talab qiladi. g`—q soatdan sung qog`oz prokladka almashtiriladi. quritish shu usulda davom ettiriladi. Issiq dazmol bilan odatda barglar, poyalar, maysalar quritiladi. qavat- qavat gazeta eki yumshoq qog`oz orasida usimlikni quyib, ustidan dazmol yurgiziladi. Sungra ustki qavatdagi gazetani olib, quritilaetgan narsani shamollatiladi va quruq joyga suriladi, sungra gazetani epib yana dazmollanadi. Usimlik g`—q minutda quriyda va u uzining tabiiy rangini yuqotmaydi. Agarda quritilgan narsa kutarilganda uz tanasini ushlab tursa, u yaxshi quritilgan xisoblanadi, agarda u sinib, maydalanib ketsa, demak, u ortiqcha quritib yuborilgan xisoblanadi. quritilgan usimliklar, ayniqsa gullar gigroskopik bulib, nam tekkanda ular tezda ildiz otadi, shuning uchun foydalanishga qadar ularni quritilgan joylarida, varaqlar orasida, epiq papka, quti, shkaflarda saqlagan ma`qul. Bunda ular pechka va shu kabi isitish asboblaridan uzoqroqda bulishi kerak, aks xolda ular ortiqcha qurib, sinuvchan bulib qoladi. Zarang, juka, shumtolning urug`larini kuzda urug`lar pishib daraxtdan tukilganda teriladi. Biroq bu ishni kech kuzga qoldirib bulmaydi, aks xolda ular ortiqcha qurib sinuvchan bulib qoladi. Tuplangan ururlar qutichalarda quruq, ammo issiqlik manbalaridan uzoqroq joyda saqlanadi.
applikatsiya ishlarida (qutichalar, panellar, qalamdonlar) va shu kabilarga bezak berishda foydalaniladi. Bu maqsadda bug`doy,. javdar, arpa somonlari ishlatiladi. Agarda bu usimliklarning poyasi yaxshilab kurib chiqilsa, poyaning uzaro bug`imlar bilan birikkanligini, eng yuqoridagi qismi ingichkaroq, uzunroqligini kurish mumkin. Poya ana shu bug`imlardan qirqib, qismlarga ajratiladi. qirqilgan poya qismlari kurinishi va uzunligiga kura sortlarga ajratiladi: eng uzuni I sort, kaltarog`i II, eng qisqasi III sort. Applikatsiya va bezash ishlarida ishlatishdan oldin somon bog`lami tog`oraga solinib, ustidan qaynoq suv quyiladi va tog`orada bir sutka saqlanadi. Bir sutkadan sung uni tog`oradan olib, suvi silqitib tushiriladi va xar birini uzunasiga urtasidan bulinadi. Qirqqanda pastdan yuqoriga qarab qirqiladi. Sungra somonning qirqilgan tomonini pastga qilib quyib, iliq qilib dazmollanadi. Dazmolning qiziganlik va dazmollash vaqtiga kura somonni turli rangga kiritish mumkin. Masalan, och-sariq, sarnq, och jigar rang, jigar rang. Dazmollangan somon extietlik bilan qutpchaga solib quynladi. Agarda somondan narsalar eki qug`irchoq
51
tuqiladigan bulsa, uni tog`oradan namligida olib, yumshoqlik vaqtida ң—ө somondan iborat lenta tuqiladi eki bog` qilib bog`lab, qug`irchoq yasaladi, tuqilgan somon lentadan turli narsalar: shlyapalar, karmonlar va shu kabilar tuqiladi. ENG `
,
chuchqaeng`oq, meva va poliz ekinlarining urug`lari (danaklari) keng tarqalgan, tuplash va saqlash oson bulgan material xisoblanadi.
ENG ` OQ , ishlov berilishy oson xamda pishiq materialdir. Agar ENG `
ni, ayniqsa ereng`oqni diqqat bilan kuzatib faraz qilinsa, u ekn bu obraz (eng`oq—toshbaqa, qung`iz, qaykqcha ereng`oq- qush, jonivorlar, ular tanalarining ayrim qismi) kishi kuz ungiga keladi. Chuchqaeng`oqni etilgan vaqtida usti yumshoqligida terib olish va ular ortiqcha qurib ketmasligi uchun issiqlik manbalaridan uzoqroqda saqlash kerak. Ana shunday qilinganda ularni teshish, qismlarga ajratish qiyin bulmaydi. Chuchqaeng`oqni pallasi bilan birga yig`ish kerak, chunki ulardan mustaqil narsalar yasash eki narsalarning bezagi, bir qismi sifatida fovdalanish mumkin. Meva va poliz zkinlarining urug` (danak)larini yaxshilab yuvish, artish, quritish xamda qutichalarga solib quyish kerak. Qamish, g`uzapoyani yaxshilab tozalash va ularni uzunliklariga moslab yasalgan quticha, g`iloflarga solib quyish kerak. Sazan, karp, okun`, sudak va shu kabi baliqlarning tangalarini shilimshiqligini ketkazish uchun avval issiq, sungra sovuq suvda yaxshilab yuvish, gazeta eki taxta ustiga quritish uchun eyib quynsh kerak. Baliqning tangasi quritilganda buralib ketadi, shuning uchun ustiga fanera eki qalinroq karton quyib, narsa bostirib quyish lozim.
Qushlar qanoti katta pat, tanalarini qoplaydigan pat, par buladi. Tuplangan patlar va xar xil chet narsalardan tozalanadi. Oq patlarni turli ranglarga buyash qiyin emas. Rangli patlardan tabiiy ku-rinishda foydalaniladi.Patlarni buyashdan oldin ə0 va boshqa chet narsalardan tozalanadi. Buning uchun uni ə0 protsentli sovun eritmasiga solib quyiladi. Agarda patlarni bog`lam qilib bog`lab, eritmaga solinsa va eritma qaynash darajasigacha isitilsa yanada yaxshiroq buladi. Patlar ortiqcha qizib ketmasligi uchun uni eritmadan bir necha marta olib sovitiladi va yana eritmaga solinadi. Patlarni eritmadan olib, toza suvda chayiladi va ipga osib quritiladi. Qurigan patlar anilin bueg`ining qaynoq eritmasiga solinadi. Ipakni buyaydigan bueqlardan xam foydalaiish mumkin. Patni muyqalam erdamida rangli lak bilan xam buyasa buladi. Tuxum puchog`ini maydalangan va butun xolda saqlash mumkin. Tuxum puchog`ini butun asrash uchun tuxumning ikki uchi teshiladi va uning ichidagilari puf-lab chiqariladi. Buning natijasida ichi bush tuxum puchog`iga ega bulinadi. Bunday puchoqni sinuvchan bulganligi uchun qutichalarda saqlash qerak. Tuxum puchog`ining maydalanganligini xar qanday xom va pishgan tuxumdan tayerlash mumkin. Faqat ichki pardasi olib tashlanishi kerak. Juxori sutasi va bargini maxsus tayerlash shart emas. etilgan sutaning pusti ajratilib, oftobda quritiladi. qurigan pustlarni 52
ishlatishdan oldin eyib, ustiga g`—q soat xul latta epib quyiladi. Keragini bir chetidan olib ishlatilaveriladi. Tomosha qovoqlarning tashqi kurinishi, katta-kichikligi juda xilma- xildir. Olmadan tortib to xumchadek keladigan tomosha qovoqlar uchraydi. ROSSIYa Fanlar Akademiyasining Botanika bog`ida qovoqning q00 dan ortiq navini uz ichiga oluvchi kol-lektsiyasi mavjud. Tabiiy materialdan mozaika ishlari. Mozaika monumental dekorativ san`at turlaridan biridir. Inkrustatsiya mozaikaning maxsus turi xisoblanadi. Turli davrlarda va turli mamlakatlarda mozaika qullaniladigan materiallariga kura xam, naqshi va rasmlariga kura xam uziga xos xususiyatlarga ega bulgan. Urta Osieda madrasalar, machitlar, xukmdorlarning saroylari mozaika bilan bezatilgan. Mozaika xozirgi kunda monumental san`atga aylandi. Mozaika bilan binolarning tashqi qismlari, inter`er devorlari va xalq amaliy san`ati asarlari bezatiladi. Mozaika ishlarida oyna. sopol plitalardan foydalaniladi. Laosda rangli kuzgu parchalaridan ajoyib mdzaika asarlari yaratiladi, ular queshda bir-biriga qushilib va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi. Mozaika bu rasm satxiga ayrim-ayrim parchalar (qog`oz, oyna, sopol plita, gul tojibarglari, urug`, tuxum pusti va shu kabilar) quyib chiqishdir. Tuxum pustidan mozaika ishlarini bajarish uchun tuxum pusti kerakli ranglarga buyaladi. Yuvib quritilgan tuxum pusti muyqalam erdadida akvarel` bueqlar bilan buyaladi. Bueq qurigandan keyin pustni tanlangan rasmga kura mayda va yirik bulaklarga bulinadi. Tuxum pustidan applikatsiya qilishda shunday tasvirlarni tanlash kerakki, ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda egri-bugrilari bulmasligi kerak. Kontur qora qog`oz orqali utkaziladi eki shablbndan aylantirib chiziladi. Avval rasm satxi-ning bir qismiga elim surtiladi. u erga tuxum pusti terib chiqiladi, keyin ikkinchi qismiga xam ish shu tartibda davom ettiriladi. Ortiqcha elim toza latta bilan artib tashlanadi, pust yaxshiroq epishishi uchun ustidan sekin bosib quyiladi. Bunday ish odatda eng oddiy konturlardan boshla-nadi. II-III sinflarda konturlar ancha murakkablashadi. Turli meva va sabzavot, poliz ekinlarining urug`-lari, danak, baliq tangalari, chig`anoq, mayda toshlar bilan xilma-xil applikatsiya ishlarini bajarish mumkin. Ayni bir ishda xilma-xil materialdan foydalanish mumkin.
Tabiiy narsalar bilan ishlash metodikasi Tabiiy material bilan ishlashda darsni tashkil etish va utkazish metodikasi qolgan turlardan darsdan oldin tibiiy materialni tuplash tashkil etilishi bilan farqlanadi. I sinfda odatda tabiiy material uqituvchi raxbarligida ekskursiyalarda tuplanadi. Dars temasi: G`quritilgan barglardan kapalak applikatsiyasiG`. I sinfda ekskursiya uyushtirishdan oldin bolalarga bulajak ish namunasi kursatiladi. Bolalar uni diqqat bilan kurib, unda ishlatilgan barg plastinkala- rining shaklini, daraxt navlarini aniqlaydilar. Shundan sung uyushtiriladigan 53
ekskursiya plani tuzi- ladi. Ekskursiya marshruti, aloxida e`tibor beriladigan ob`ekt
(eman, zarang,
akatsiya daraxtlari, xasharotlar, ninachi)lar aniqlanadi. Uquvchilarning e`tiborlari va aqliy faoliyatlarini kuzatilaetgan ob`ektdan mexnat darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bulgan asosiy muxim belgilari, elementlari va xususiyatlarini ajratishga, tuplanaetgan materialni tug`ri baxolashga yullaydigan savollar ruyxati tuziladi. Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati kutarilib, ular xar narsaga qiziqish bilan qaraydilar, barglar, ularning ranglari bolalarni ajablantiradi. ular kuzning butun guzalligini, uning ranglarini, tukilgan barglar xidi va ular uzining elastiklik xususiyatini yuqotganligini, qattiqlashib, sinuvchan bulib qolganligini kuradilar. Bolalarning atrof-tabiat bilan zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning e`tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga qaratiladi. Ana shu vaqtda usimliklarda sodir bulaetgan ichki jaraenlar qisqa va tushunarli formada baen etib beriladi: usimlik yangi sharoitlarga moslashib, qishga tayergarlik kuryapti. Barglarni tukish bu uziga xos ximoya turidir, chunki barglar suvni kup bug`lantiradi, qishda esa tuproqdan namlik juda kam miqdorda keladi. Shundan keyin bolalarning e`tibori atrofda uchib yurgan kapalak, ninachilarga, ularning asosiy belgilariga jalb qilinadi. uchib yurgan xasharotlar ularning tuzilish formalari mexnat darslarida xasharot-lar applikatsiyasini tayerlash uchun obraz, tuplangan barglar material xizmatini utashi kerak. Bolalar barglarni tuplar ekanlar, ularning ranglari, shakllarini qieslashni urganadilar, bu ularning kuzatuvchanligi va e`tiborligini ustirishga erdam beradi. Tuplangan barglar oldindan tayerlab quyilgan daftar varaqlari orasiga
quyiladi. Shundan
keyin uquvchilarga barglarning mexnat
darslarigacha rangini yuqotmasligi, buralib ketmasligi uchun qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Xar bir ekskursiyada uquvchilarning e`tibori insonning yaratuvchilik mexnatiga albatta jalb etilishi kerak, Ekskursiya oxirida
unga yakun
yasaladi, ekskursiyada egallangan bilimlar umumlashtiriladi. Bundan tashqari, uquvchilarga uylarida kapalak va ninachilar tasviri tushirilgan rasmlarni kurish, ularning tanasi va qanotlarining shakli, rangi qandayligiga aloxida e`tibor berish topshiriladi. Bunday
uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi darsda
bolalar applikatsiyalarni zur ishtieq bilan namoyish qiladilar, agarda applikatsiyani uz istaklariga kura, uzlari tuplagan materiallardan mustaqil yasash topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars quyidagi sxemaga ega bulishi mumkin: ə . Dars temasi va maqsadini aytish. g`. utkazilgan ekskursiya buyicha suxbat: a) zkskursiyada qaerda buldikO` b) qanday daraxtlarni kurdik, ularning nomi qandayO` v) ularning barglarining shakli bir xilmiO` g) qanday xasharotlarni kurdikO`
54
q. Namuna razbori: a) kapalak qanday qismlardan tashkil topganO` b) uning qismlari qanday joylashganO` v) uni tasvirlashda qaysi daraxtlar barglaridan foydalanilganO` ң . Ishni bajarish tartibini aniqlash: a) kapalakning ayrim qismlari (tanasi, qanotlari)ning joylashishini grafik tasvirlash: b) kapalakning tanasi va qanoatlari uchun shakli xamda ulchamlari bir xil bulgan barglarli topish: v) ularni qog`ozda joylashtirish: g) ishni amaliy bajarish. ө . Uqituvchining ishni bajarish usullari xaqidagi tushintirishlari. ү . Applikatsiyani bajarish buyicha mustaqil ish: a) kapalakning ayrim qismlarini qog`ozda tug`ri tasvirlash: b) shakl, ulcham va bueqlarii turri tanlash: v) elimlash ishlarini tartibli bajarish: g) kapalakning kuz va muylarini tug`ri tasvirlash: d) ish bajarilgan qog`ozning orqasida barglaridan foydalanilgan daraxtlarning nomlarini ezish: o`. Ishni baxolash.
Ijodiy xarakterdagi ishlar: Masalan: G`Baliqlar-dan kompozitsiya tuzishG`. Uqituvchi umumiy vazifa beradi, uquvchilar esa uqituvchi namunasi asosida uz variantlarini izlaydilar. Uqituvchi kelgusi darsda baliqlardan applikatsiya qilinishini aytib, uyda baliqlarning rasmlarini kurish va kerakli materiallar (barg, urug`, gul tojibarglari va shu kabilar)ni tulab olib kelishni yupshiradi. Darsning sxemasi oldingisi bilan bir xil. Doksaga baliq rasmi tasvirlangan plakatni osib quyib, bolalar bilan birgalikda baliq tanasi, baliqning boshi, qanotlari, dumining shakli razbor qilinadi. Baliq turiga kura badiqning tanasi, qanot va dumlari xar xil bulishi mumkinligi aniqlanadi, shuning uchun bu ishda turli tabiiy materiallardan foydalanish mumkin buladi. Download 0.67 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling