Akademiy a isxakov

4-§. Superfitsiy

Qadimgi rim huquqida superfitsiy va emfi tevzislar doimo yer huquqi bilan bog‘liq bo‘ lgan.
Superfitsiy deganda, yer bilan bog‘ liq qurilishlarni amalga oshirish uchun ko‘proq bozor bo‘ ladigan yoki ishbilarmonlar yig‘ iladigan joylarga yaqin yerlarni ijaraga olish tushunilgan. Bu yerlar va qurilishlar ko‘pincha mahalliy hokimiyatga taalluqli bo‘lib, ularga kichik savdo do‘konlari, maishiy xizmat ko‘rsatuvchi muas- sasalar, kombinatlar, ustaxonalarni superfitsiy bilan shug‘ulla- nuvchi shaxslar qurish natijasida o‘sha joylarni egallab olganlar. Ana shunday asosda uzoq muddatli qurilish bilan bog‘ liq ijara shartnomalari vujudga kelgan. Ularning ijara qiymati yilda bir marta to‘ langan va summani to‘ lagandan so‘ ng, superfitsiylar yangi

huquqlarga ega bo‘ lib, bu mulk va ashyolarni meros tariqasida o‘tkazish huquqiga ega bo‘lganlar.

Superfitsiyning servitutdan farqi deganda, yerga qurilishlar qurish mustaqilligiga ega bo‘ lganligi, ya’ni bu huquqni boshqa shaxslarga o‘tkazish huquqiga hamda umrbod meros tariqasida bu huquqlarga ega bo‘ lish tushunilgan. Superfitsiyning buzilgan huquqlarini tiklash va himoya qilish pretor tomonidan amalga oshirilgan, interdiktlar va da’volarni qo‘llash asosida bu munosabat- lar amalga oshirilgan.

5-§. Garov huquqi

Boshqalarning mulkiga bo‘ lgan huquqning turlaridan biri garov huquqidir. Garov huquqi qadimgi rim huquqida eng ko‘p qo‘ llaniladigan, turli xil shartnomalar bo‘yicha vujudga keladigan majburiyatlarning bajarilishini ta’minlovchi usullardan biri hisob- langan. Garov bilan tartibga solinadigan munosabatlar asosan ko‘chmas mulklarga va ko‘chirilishi mumkin bo‘ lgan mulklarga, hamda ba’zi hollarda obyektga nisbatan mulkiy huquqlar yoki talablardan iborat bo‘ lgan. Ko‘chmas mulklar bilan bog‘liq bo‘ lgan garov huquqiga iðoteka deb atalgan. Shuningdek, har qanday huquqlar ham garov predmeti bo‘ lib hisoblanmagan. Garovning predmeti bo‘ lishi uchun albatta shartnomada yoki qonunlarda ko‘rsatilgan bo‘ lishi lozim bo‘lgan.
Qadimgi Rim huquqshunoslari mulk huquqining subyekti bo‘ lmagan, lekin ushbu mulkka nisbatan qandaydir ashyoviy huquqqa ega bo‘lgan shaxs, mulk huquqi egasining roziligini olmasdan, mulkni garovga qo‘yishini qat’ iy man qilganlar. Hatto mulk egasining roziligisiz, garovga qo‘yilgan obyekt boshqa shaxslarning mulkiga taalluqli bo‘ lsa, bu haqda tuzilgan bitim haqiqiy hisoblanmagan.
Rim huquqining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri mulk huqu- qining egasi tomonidan majburiyatni bajarishni ta’minlash nuqtai nazaridan garovga qo‘yilgan mulk, mulk egaligi boshqa shaxsga o‘tgan holatda ham, garov huquqining predmeti sifatida qolaveradi. Ana shu xususiyati garovga qo‘yilgan ashyoni, mulkni mutloq huquqiy himoyaga ega ekanligini bildiradi.


Rim quldorlik davlatida garovning dastlabki usuli bitimlar hisoblangan. Qarzdor mansiðatsiya orqali o‘z qarzini to‘lash uchun boshqa shaxsga mulk huquqi egaligiga ma’ lum talablarni qo‘ygan holda, ya’ni majburiyatning bajarilishini ta’minlagandan so‘ng garovga qo‘yilgan mulk qarzdorga qaytarilishi lozim degan asosda bitimlarni tuzgan. Bu qo‘yilgan talab qadimgi Rim davlatida faqat ma’naviy xarakterga ega bo‘ lib, ya’ni mulkni qaytarib berish ishonchini sinab ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan. Keyinchalik esa majburiyat bajarilgandan so‘ng qarzdor kreditorga garov narsani qaytarish to‘g‘risida da’vo talablarini joriy etadigan huquqlar kelib chiqdi.
Bitimlardan tashqari garovning usuli sifatidapignus («qo‘l bilan garov narsasini qo‘yish» yoki «qo‘lda ushlab turish») degan tu- shuncha vujudga kelib, bunda garov predmeti garovga oluvchiga faqat egallash, foydalanish va foydali xususiyatlaridan bahramand bo‘lish uchun topshiriladi, lekin mulk huquqi o‘z egaligida qoldi - riladi hamda majburiyatning bajarilishi bilan darrov mulk o‘z egasiga tezda qaytariladi.
Rim davlatining sinfiy davriga kelib garovning usuli sifatida iðoteka vujudga keldi. Ipoteka usuli Greklar va Yegiðet davlatlarining huquqi ta’sirida rivojlanib, takomillashib, garov predmeti garovga qo‘yuvchi shaxsda qoldirilib, unga agar majburiyat bajarilmagan taqdi rda, garov narsasini talab qilib olib, uni sotish va garov bilan ta’minlanishi lozim bo‘ lgan summani kreditor olishi lozim bo‘ lgan.
Ipoteka usuli ko‘chmas mulkka nisbatan qo‘llanilgan. Rim huquqi iðoteka (ko‘chirilishi mumkin bo‘lmagan obyektlar) deb belgilangan garov mulki to‘g‘risida imperativ normalarni qo‘ lla- gan, ya’ni iðoteka hech qachon garovga oluvchiga topshirilmaydi degan qoidani mustahkamlagan. Lekin ularni asrash, qo‘riqlash va ta’minlashni qanday usullar asosida amalga oshirish uchun ma’ lum shartnomalar tuzilgan va bu shartnomalarda ma’ lum qoidalar belgilangan.
Ko‘chmas mulklarni iðoteka qilish, ularni ta’minlash va ijaraga berilgan qismlari joylashgan yer uchastkasini iðoteka qilish bir vaqtning o‘zida bir asosiy shartnoma bo‘yicha amalga oshirilgan.


Ayniqsa, yer uchastkasini iðotekaga qo‘yish chog‘ ida garov huquqi, agar shartnomada boshqacha shart nazarda tutilmagan bo‘lsa, garovga qo‘yuvchining ushbu uchastkada bo‘lgan yoki qurilayotgan binolari va inshootlariga joriy qilinmaydi. Shartnomada bunday shart qo‘yilmagan bo‘ lsa, undiruv garovga qo‘yilgan yer uchastkasiga qarati lgan taqdirda garovga qo‘yuvchi yer uchastka- sidan, uning bino yoki inshootdan o‘z o‘rnida foydalanish uchun zarur bo‘ lgan qismidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut) huquqini saqlab qoladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan usullardan tashqari qonunning o‘zida ham garov huquqlari ko‘rsatilib boshqa usullarga qaraganda, u ustunroq, afzalroq, imtiyozli huquqqa ega bo‘lgan.
Mutloq monarxiya davrida imperator tomonidan reskriðt qabul qilinib, unda uchta ishonchli guvohning qatnashishi natijasida tuzilgan yozma ravishdagi iðoteka boshqa usullarda tuzilgan garov bilan ta’minlash huquqlaridan ustun turgan. Bu iðoteka qonunlari asosida qabul qilingan munosabat bo‘ lib hisoblangan.
Garov quyidagi hollarda bekor qilingan:

• 
  garovga qo‘yilgan ashyo yoki predmet nobud bo‘lganida;
  
• 
  garovga qo‘yilgan huquqning bekor bo‘lishi natijasida;
  
• 
  garovga qo‘yilgan mulkning mulk huquqini egallovchi shaxs bilan qo‘shilishi (bir shaxsga taalluqli bo‘ lishi) natijasida;
  
• 
  garov bi lan ta’ minlangan majburiyatning bajarili shi natijasida.