Akt sohasida iqtisodiyot va menejment fakulteti elektron tijorat yo’nalishi

Elektron tijorat nazariyasi asoslar

Elektron tijorat nima ekanligini tushunish uchun "tijorat" so'zining etimologiyasiga murojaat qilish kerak. Frantsuz tilidan tarjimada "commerce" so'zio’zbek tilida "savdo" degan ma'noni anglatadi.
Elektron tijorat yoki elektron savdo (e-commerce) - bu elektron aloqa vositalaridan foydalangan holda mahsulotlar, xizmatlar va ma'lumotlarni sotib olish, sotish, o'tkazish yoki almashtirish jarayoni. Elektron tijoratning boshqa ta'riflari mavjud, masalan, bu foyda olish maqsadida tijorat faoliyati va kompyuter tarmoqlaridan foydalanish orqali tijorat tsiklni kompleks avtomatlashtirishga asoslangan.
Telekommunikatsiyaning rivojlanishi hozirgi kunda butun dunyo bo'ylab jismoniy shaxslar va kompaniyalar bir-biri bilan elektron aloqa kanallari orqali bog'lanishiga olib keldi. Internet yagona axborot muhitni tashkil qilish vositasi bo'lib, biznesni rivojlanishning yangi bosqichiga o'tishga imkon berdi. Bir tomondan, u ishlab chiqaruvchilarga har xil imtiyozlar bilan iste'molchilarning maksimal auditoriyasiga kirish imkoniyatini taqdim etdi. Boshqa tomondan, bu xaridorlarga elektron interfeyslardan foydalanib, o'zlarining buyurtmalarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimiga o'zlari kiritish imkoniyatini berdi. Shunday qilib, so'nggi yillarda elektron biznes va elektron tijorat yirik va kichik firmalar hamda jismoniy shaxslar hayotiga kirib keldi. Elektron tijorat elektron biznesdan nimasi bilan farq qiladi?
Biznes - bu mulkdan foydalangan holda, tovarlarni sotishdan, ishlarni bajarishdan yoki xizmatlar ko'rsatishdan muntazam ravishda foyda olishga qaratilgan va sub'ektlar tomonidan o'zlarining tavakkallari va javobgarligi ostida amaldagi qonunchilikka muvofiq bajariladigan tadbirkorlik faoliyati.
Elektron biznes (e- biznes) - bu global axborot tizimlari imkoniyatlaridan foydalanadigan biznes. Boshqacha qilib aytganda, bu uning muhim qismi axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan biznes yuritish shakli. Elektron biznesning asosiy tarkibiy qismlariga kompaniyani yagona axborot tarmog'i (intranet) asosida tashkil etish, yani ichki sohani va tarmoqlar va Internet orqali sheriklar, etkazib beruvchilar va mijozlar bilan tashqi o'zaro aloqalar (extranet) kiradi.
XX asrning 60-yillaridan boshlab kompaniyalar faoliyatida elektron biznes elementlari paydo bo'ldi. Bular avtomatik biznes tizimlar, masalan:
- Elektron ma'lumotlar almashinuvi (Electronic Data Interchange. EDI);
- pul mablag'larini elektron o'tkazish vositalari (Elektron pul o'tkazmalari, EFT);
- Korxona resurslarini rejalashtirish (Enterprise Resource Planning, ERP) vositalari.
Shunday qilib, elektron biznes – korxonaning xodimlari, turli korxonalar, davlat idoralari, fan, madaniyat, ta'lim muassasalari, notijorat va jamoat tashkilotlari o’rtasida ishlab chiqarish va tashlikiy munosabatlarning electron biznes-faoliyatning barcha shakllari.
Dastlab IBM kompaniyasi “elektron biznesni” tushunchasini savdo belgi sifatida ro'yxatdan o'tkazdi:
Rasm 1. “Elektron biznes” savdo markasi
Elektron biznesning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:

• 
  savdo maydonchalari (internet birjalar, kim oshdi savdolari, tovar va xizmatlar kataloglari);
  
• 
  xaridlarni elektron boshqarish;
  
• 
  portallar (korporativ, axborot, tijorat, shaxsiy);
  
• 
  jamoat global tarmoqlarni tashkil etish, ularga xizmat ko'rsatish (tarmoq operatorlari tomonidan amalga oshiriladi);
  
• 
  moliyaviy xizmatlar (Internet to'lov tizimlari, valyuta ayirboshlash shoxobchalari, internet-bank, onlayn savdo);
  
• 
  investitsiya fondlari (birlashtirilgan investitsiya fondlari yoki bufer fondlari va o'zaro fondlar);
  
• 
  internet-do'konlar;
  
• 
  kontent loyihalari (reklama biznesini yuritish maqsadida tashrif
  
• 
  buyuruvchilarni jalb qilish uchun bepul va ommabop ma'lumotlarga ega saytlar);
  
• 
  axborot vositachilari (kataloglar, reytinglar, qidiruv tizimlari);
  
• 
  internetdagi axborot biznesi (davriy Internet nashriyotlari, yangiliklar saytlari va boshqalar);
  
• 
  internet-marketing (qidiruv tizimlarida veb-saytlarni reklama qilish);
  
• 
  reklama biznesi;
  
• 
  aloqa xizmatlari va muloqot vositalari;
  
• 
  WEB-mastering (veb-saytlarni ishlab chiqish, veb-dasturlash, veb-dizayn, veb-saytlarni reklama qilish);
  
• 
  MLM yoki tarmoq marketingi (do'kondan tashqari chakana savdo shakli);
  
• 
  dasturiy ta'minot va raqamli tovarlarni ishlab chiqish;
  
• 
  xizmat ko'rsatuvchi provayderlarning xizmatlari (tarmoq provayderlari, xosting provayderlari, domenlar);
  
• 
  xizmatlar ko'rsatish (masofaviy o'qitish, onlayn kutubxonalar, elektron sog'liqni saqlash, Internet-konsalting va boshqalar);
  
• 
  onlayn o’yinlar biznesi (virtual kazinolar, bukmeykerlar, totalizatorlar, lotereyalar);
  
• 
  mehnat birjalari (bandlik agentliklari);
  
• 
  hamkor dasturlar (sheriklik dasturlari va boshqalar);
  
• 
  internet-franchayzing;
  
• 
  internet-lizing.
  

Iqtisodchilar elektron tijoratni "kompyuter tarmoqlari yordamida amalga oshiriladigan operatsiyalar, moliyaviy va savdo operatsiyalari bilan bog'liq barcha biznes jarayonlarni qamrab oladigan milliy iqtisodiyot sohasi" deb ta'riflaydilar. “Elektron tijorat to’g’risida” Qonunning 3-moddasiga
(385-O’RQ, 22 may 2015 yil) muvofiq “Axborot tizimlaridan foydalangan holda amalga oshirilgan, tovarlarni sotish, ishlarni bajarish va xizmatlarga ko'rsatishga doir tadbirkorlik faoliyati elektron tijoratdir.
Shuni ham ta'kidlash kerakki, "elektron tijorat" tushunchasining ikkita talqini mavjud - tor va keng. Tor ma'noda elektron tijorat deganda telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalangan holda tovarlarni reklama qilish va sotish tushuniladi. Keng ma'noda, Birlashgan Millatlar Tashkilotining xalqaro savdo huquqi bo'yicha komissiyasining (UNCITRAL) ta'rifiga muvofiq, elektron tijorat savdo, sotib olish, faktoring, lizing, konsalting, muhandislik va boshqa operatsiyalarni amalga oshirish uchun ishlatilishi mumkin. sanoat va biznes hamkorligi.
Shunday qilib, elektron tijorat elektron biznesning muhim qismidir, bu kompyuterlar va aloqa tarmoqlaridan foydalangan holda biznes operatsiyalarini tashkil etish, boshqarish va bajarishning yangi usulini anglatadi, ya'ni tomonlar elektron ayirboshlash yoki jismoniy ayirboshlash operatsiyalari yoki to'g'ridan-to'g'ri jismoniy aloqa orqali emas, balki o'zaro aloqada bo'lgan har qanday ishbilarmonlik muomalasining shakli. Elektron biznes tizimlari, elektron tijorat tizimlaridan farqli o'laroq, tijorat tarkibiy qismiga ega bo'lishi yoki bo'lmasligi mumkin.
Elektron savdo yoki elektron tijorat kompaniyalarga o'zlarining ichki operatsiyalarida samaraliroq va moslashuvchan bo'lishga, etkazib beruvchilar bilan yanada yaqinroq ishlashga va mijozlarning talablari va ehtiyojlariga tezda javob berishga imkon beradi. Bundan tashqari, bu kompaniyalarga geografik joylashuvidan qat'iy nazar eng yaxshi etkazib beruvchilarni tanlash va jahon bozorida sotish imkoniyatini beradi.
Elektron tijoratning asosiy turlariga quyidagilar kiradi:

• 
  elektron savdo (e-trade);
  
• 
  elektron pullar (e-cash);
  
• 
  elektron marketing (e-marketing);
  
• 
  elektron bank (e-banking);
  
• 
  elektron sug'urta (e-insurance).
  

Elektron tijorat tizimini yaratish bo'yicha birinchi tajriba 1960 yilda qo’yilgan, American Airlines va IBM aviakompaniyalari parvozlar uchun joylarni bron qilish tartibini avtomatlashtirish tizimini yaratishni boshlangan - SABRE (Semi-Automatic Business Research Environment – tijorat tadqiqotlar uchun yarim avtomatik uskuna). SABRE tizimi oddiy fuqarolar uchun havo qatnovini yanada qulaylashtirdi va ularga tobora ko'payib borayotgan tariflar va parvozlar yo'nalishida yordam berdi. O'rindiqlarni bron qilishda tariflarni hisoblash jarayonini avtomatlashtirish orqali xizmatlarning narxi pasaytirildi.
Elektron tijoratning etakchilaridan biri bo'lgan Cisco Systems hozirda o'z savdo faoliyatini avtomatlashtirdi, iste'molchilarning 90% buyurtmalari xodimlarning ishtirokisiz amalga oshirar edi.
Elektron tijoratni rivojlantirish hukumat siyosatida ham katta ahamiyatga ega. Prezidentning 2018 yil 14 maydagi "Elektron tijoratni jadal rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida" gi farmoniga muvofiq, elektron tijorat sohasida tadbirkorlik sub'ektlarini rag'batlantirish maqsadida elektron tijorat sub'ektlarining milliy reestri tijorat.uz yaratildi, hozirda 32 ta tashkilot ro'yxatdan o'tgan. Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar Milliy reyestrga ixtiyoriy va bepul asosda kiritilgan bo'lib, elektron savdo orqali tovar va xizmatlarni sotishdan tushadigan daromad ular tomonidan sotilgan tovarlar va xizmatlar umumiy hajmining kamida 80 foizini tashkil etadi. Shu bilan birga, ular 2% stavka bo'yicha yagona soliq to'lovini to'lashlari kerak.
O'zbekistondagi asosiy universal elektron savdo maydonchasi - bu Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi tomonidan yaratilgan Trade Uzbekistan savdo maydonchasi (tradeuzbekistan.com veb-sayti). Boshqa elektron savdo maydonchalari ham ishga tushirildi, masalan, B2B formatidagi to'qimachilik ishlab chiqaruvchilari uchun uzbtextile.com, kichik va o'rta biznes uchun universal.uz va boshqalar.
Shu bilan birga, O'zbekistonda elektron elektron tijoratning rivojlanish darajasi hali ham past darajada. Hozirda e-tijorat.uz elektron tijorat sub'ektlari milliy reestrida faqat 32 ta sub'ekt ro'yxatdan o'tgan. Shu bilan birga, elektron tijorat sohasida ishlaydigan 69 ta veb-sayt (2019 yil noyabr oyi holatiga ko'ra) www.uz ma'lumot olish milliy tizimida mavjud. 2019 yilning ikkinchi choragida elektron tijorat operatsiyalari soni 75,39 millionni, bitimlar hajmi esa 3,515 trln. so'mni tashkil etdi. Birinchi chorakda ushbu ko'rsatkichlar 73,8 million va 2,516 trln. so'mni tashkil etdi.

2.