Аl вukhari university nodavlat oliy ta’lim muassasasi

Konyunktiv mulohazaning chinlik tablitsasi

	r		q		r  q
	chin		chin		chin
	chin	on	yolg‘	on	yolg‘
on	yolg‘		chin	on	yolg‘
on	yolg‘	on	yolg‘	on	yolg‘

Ayiruvchi mulohaza deb «yo», «yoki», «yoxud» mantiqiy bog‘lovchilar vositasida bog‘langan oddiy mulohazalarga aytiladi. Bu bog‘lovchilar ikki oddiy mulohaza, bir qancha predikatlar yoki bir qancha subektlarni bir-biridan ayirib turadi. Masalan: “Nodira ingliz tilini yoki nemis tilini yoki ispan tilini o‘rganadi”. “Konsertda birinchi yoki ikkinchi qatorda o‘tiramiz”. Ayiruvchi (dizyunktiv) mulohazalar oddiy va qatiy turlarga bo‘linadi. Oddiy ayiruvchi mulohaza tarkibidagi mulohazalardan biri yoki hammasi chin bo‘lishi mumkin, qatiy ayiruvchi mulohazada esa tarkibidagi mulohazalardan faqat bittasi chin bo‘ladi. Masalan:
“A.Avloniy shoir yoki dramaturgdir.” Bu - oddiy ayiruvchi mulohaza. “Abdullaev musobaqada yo yutadi, yo yutmaydi.” Bu - qatiy ayiruvchi mulohaza. Oddiy dizyunksiya “”, qatiy dizyunksiya “ ” belgisi bilan ifodalanadi. Oddiy dizyunktiv mulohaza p  q formulasi bilan, qatiy dizyunktiv mulohaza p  q formulasi bilan belgilanadi.
Dizyunktiv mulohazaning chinlik tablitsasi

p		q	p  q	p q
chin		chin	chin	yol g‘on
chin	on	yolg‘	chin	chin
yolg ‘on		chin	chin	chin
yolg ‘on	on	yolg‘	yol g‘on	yol g‘on

SHartli mulohaza ikki oddiy mulohazaning «agar... unda» mantiqiy bog‘lovchi orqali birikishidan tashkil topadi. SHartli mulohazaning mohiyatini aniqlash uchun “zaruriy va etarli shart” tushunchalarini farqlash zarur. Hodisaning zaruriy sharti deb, uning mavjudligini taminlaydigan holatga aytiladi. Agar hodisaning sharti zaruriy bo‘lmasa, hodisa ham bo‘lmaydi. Masalan, “Agar o‘simlik suvsiz qolsa, u quriydi.”
Hodisa uchun etarli bo‘lgan shart deb, har safar shu shart bo‘lganda, o‘sha hodisa kuzatiladigan holatga aytiladi. Masalan, “Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi.” SHartlar «etarli, lekin zaruriy bo‘lmagan», «zaruriy, lekin etarli bo‘lmagan», «zaruriy va etarli» bo‘lishi mumkin.
SHartli mulohaza tarkibida asos va natija qismlari farqlanadi. SHartli mulohazaning «agar» va «unda» so‘zlari oralig‘idagi qismi – asos (antetsedent), «unda» so‘zidan keyingi qismi – natija (konsekvent) deb ataladi. Mulohaza qismlarining bunday nomlanishiga sabab ularning turli vazifalarni bajarishlari bilan bog‘liq. Agar bu qismlarning o‘rni almashsa, mulohaza ham o‘zgaradi.¹⁵⁶ “Agar yomg‘ir yog‘sa, unda uylarning tomi ho‘l bo‘ladi” mulohazacida «yomg‘ir yog‘sa» – asos, «uylarning tomi ho‘l bo‘ladi» – natija hisoblanadi.
Demak, asosda ko‘rsatilgan hodisa, natijada qayd etilgan hodisaning kelib chiqishi uchun etarli shartni ifodalagan mulohaza shartli mulohaza deyiladi.
Implikativ mulohazalardagi «agar ... unda» mantiqiy bog‘lamasi “→” belgi bilan ifodalanadi. Hozirgi zamon mantiq ilmida esa bazan (ב) simvoli bilan belgilanadi. Bu simvollar moddiy implikatsiya belgisi deb ataladi. Implikativ mulohazaning formulasi: p → q. Implikativ mulohaza asosi – chin, natijasi – yolg‘on bo‘lgan holatdan boshqa hamma ko‘rinishlarda chin bo‘ladi.