Alijonova guljahon ilhomjon qizi

Jarangli

b

v

d

Z

j

g

dj

g’

Y

-

-

-

Jarangsiz

p

f

t

S

sh

k

ch

q

-

ts

x

h

Undosh tovushlar klassifikatsiyasi

Ovoz va shoqinning ishtirokiga ko’ra		Hosil bo’lish usuliga ko’ra	Hosil bo’lish o’rniga ko’ra						Bo’g’iz tovushi
			Lab tovushlari		Til tovushlari
			lab-lab	lab-tish	til oldi	til o’rta	Til orqa
							sayoz	chuqur
Shovqinlilar	Jarangli	Portlovchilar	b		d		g
	Jarangsiz		p		t		k	q
	Jarangli	Sirg’aluvchilar	v		z,j	y		g’
	Jarangsiz			f	s, sh			h		x
	Jarangli	Qorishiq tovushlar			j
	Jarangsiz				ch
Sonorlar		Burun tovushlari	m		n		ng
		Yon tovushi			l
		Titroq tovush			r

Bo‘g‘in
Tilimizdagi mavjud so‘zlarni talaffuz qilishda ularni tashkil qilgan tovushlarning alohida-alohida (avtonom)holda emas, ularni o‘zaro birlashtirib, unlilarni undoshlar bilan juftlab, yoki undoshlarni unlilar bilan juftlab, yoki unlilarni o‘zlarini yakkalab, so‘zlarga ma’no berish uchun bo‘g‘in-bo‘g‘in qilib talaffuz qilamiz. Muayyan bir ma’nodagi so‘zni hosil qilish uchun o‘pkadan chiqayotgan havo oqimini eng kichik qismda, bir havo zarbi bilan talaffuz qilishimiz bo‘g‘in deyiladi.
So‘zning tarkibidagi tovushlar birlashib bo‘g‘inlarni, bo‘g‘inlar birlashib so‘zlarni va so‘z shakllarini hosil qiladi. O – na, bo – la, daf – tar, mak – tab, min – ta – qa va boshq. Bo‘g‘in qaysi tovushlardan hosil bo‘lishiga qarab, agar bo‘g‘inlar unli tovush bilan tugasa, o – na , da – la , bo – la, u – ka ochiq bo‘g‘in, agar bo‘g‘inlar undosh tovush bilan tugasa, daf – tar, bog‘ –bon, qish –loq yopiq bo‘g‘in deyiladi. Bo‘g‘in, odatda, unli tovushga qarab belgilanadi, so‘zning tarkibida nechta unli tovush bo‘lsa, shuncha bo‘g‘in mavjud bo‘ladi, lekin undosh tovushsiz ham bo‘g‘inning bo‘lish qiyin. Daaaaa – la, booo – la, oooooo –na va boshqa so‘zlarda o‘pkadan kelayotgan unli tovush oqimi undosh tovush bilan to‘silmasa, bo‘g‘ilmasa bo‘g‘in hosil bo‘lmaydi. O‘zbek tilida so‘zning tarkibida unli ishtirok etmasa, yoki so‘zning tarkibida undosh ishtirok etmasa, bo‘g‘in hosil bo‘lmaydi. Bo‘g‘inni hosil qilishda unli va undoshning vazifasi, deyarli, teng, lekin o‘zbek tilida urg‘uning unliga tushish inobati bilan bo‘g‘in hosil qilishdagi unlining roli yuqoriroq belgilanadi. Bo‘g‘in tarkibidagi unli tovushlarni vokalizm (lot. Vocalis – unli), tilning unli tovushlari sistemasi “V” belgisi bilan belgilanadi, bo‘g‘in tarkibidagi undosh tovushlarni konsonantizm (lot. Consonons – undosh) tilning undosh tovushlar sistemasi “S” belgisi bilan belgilanadi. O‘zbek tilida bo‘g‘inning to‘rtta turi mavjud: 1) V – o – na, o –ta; 2)VC – ol –ma, ush – la; 3) CV – ma – na, sa – na; 4) CVC – deh – qon, daf – tar.
Boshqa tillardan o‘zlashgan o- i-la, , ma-osh, ta-aj-jub, man-fa-at, mu-do-fa-a, ba-a-diy, do‘st, go‘sht, qand, da-raxt, matn, struk-tu-ra, front, tekst kabi so‘zlar o‘z til qoidasiga asosan bo‘g‘inlarga ajratiladi.
Bo‘g‘inlar o‘quvchilarning nutqiy faoliyatini rivojlantirishda, savodini chiqarishda, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda, so‘z jozibadorligini, nutqning ta’sirchanligini oshirishda, til o‘rganishda va bir satrga so‘zlar sig‘may qolganda ikkinchi satrga ko‘chirishda muhim ahamiyat kasb etadi.


Urg‘u

So‘z bo‘g‘in yoki bo‘g‘inlardan tashkil topadi. So‘zni tashkil qilgan bo‘g‘inlar tarkibidagi tovushlarning soni va xususiyatlariga ko‘ra bir biridan farqlanadi, bu farqlanish urg‘u bilan belgilanadi. Urg‘usiz bo‘g‘in bo‘lmaydi. So‘zning tarkibidagi bo‘g‘inlarda biri asosiy, bosh urg‘u, qolganlari ikkinchi, uchinchi darajali urg‘u bo‘ladi. So‘z bo‘g‘inlaridan birinng boshqalarga nisbatan kuchliroq talaffuz qilinishiga urg‘u deyiladi. Da-la, bo-la, o-na, qa-lam so‘zlaridagi ikkinchi, so‘nggi bo‘g‘inlar bosh urg‘u, birinchi bo‘g‘inlar ikkinchi darajali urg‘u sanaladi. Urg‘u ikkiga – so‘z urg‘usi va gap urg‘usiga ajraladi²⁰. So‘z bo‘g‘inlaridan qaysi biri asosi, bosh urg‘u ekanligini ajratish uchun qo‘llangan urg‘u so‘z urg‘usi, gapning tarkibidagi gap bo‘laklaridan qaysi biri gapning asosiy (muhim) bo‘lak ekanligini ajratish uchun ishlatiladigan urg‘u (balandroq tallaffuz) gap urg‘usi yoki logik urg‘u deyiladi. Men ertaga akam bilan bazorga boraman gapida so‘zlovchi uchun qaysi bo‘lak muhimligiga qarab (bazorga borish, maktabga emas, akam bilan borish, opam bilan emas, ertaga borish, indinga emas )boshqa bo‘laklarga nisbatan kuchliroq, balandroq ovozda, ta’kidlab talaffuz qilinishi, tinglovchining e’tiborini tortish uchun, gap urg‘usi yoki logik(mantiqiy ) urg‘u deyiladi. O‘zbek tilidagi urg‘u turg‘un urg‘u yoki bog‘liq urg‘u deyiladi, chunki so‘z urg‘usi doim so‘zning oxirgi bo‘g‘iniga ko‘chib o‘tadi, doim oxirgi bo‘g‘inda turg‘un bo‘ladi, boshqalari ikkinchi yoki uchinchi darajali urg‘u bo‘lib qolaveradi. Bo-la, bo-la-lar, bo-la-lar-ga