Алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот натижалари 16 та 
илмий-амалий анжуман ва семинарда, жумладан, 6 та халқаро ва 10 та 
республика илмий-амалий конференциясида апробациядан ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация 
мавзуси бўйича жами 43 та илмий иш чоп этилган, шулардан 2 та 
монография, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг 
докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия 
этилган илмий нашрларда 21 та мақола, жумладан, 16 таси республика
ва 5 таси хорижий журналларда нашр этилган. 
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, тўрт боб, 
хулоса 
ҳамда 
фойдаланилган 
адабиётлар 
рўйхатидан 
иборат. 
Диссертациянинг ҳажми 282 бет. Фойдаланилган адабиётлар рўйхатида
323 та адабиёт келтирилган. Диссертацияда 15 та жадвал берилган. 
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ 
Кириш қисмида диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати 
асосланган, тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари, объект ва предметлари 
тавсифланган, республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор 
йўналишларига мослиги кўрсатилган, тадқиқотнинг илмий янгилиги, амалий 
натижалари баён қилинган, олинган натижаларнинг илмий ва амалий 
аҳамияти очиб берилган, тадқиқот натижаларини амалиётга жорий қилиш, 
нашр қилинган ишлар, диссертация тузилиши бўйича маълумотлар 
келтирилган. 
Ишнинг биринчи боби «Жадидчилик ҳаракати ва миллий тил 
масаласи» деб номланган ва унда Беҳбудий, Ҳожи Муин, Фитрат, Чўлпон, 
Элбек ва Ботуларнинг адабий тил, маҳаллий шева ва лаҳжалар, лексик 
бирликлар, қадимги туркий сўзларга муносабати‚ адабий тилни 
софлаштириш ва соддалаштиришга оид илмий-назарий қарашлари, тилнинг 
лексик таркибини янгилаш, миллий тилни шакллантириш борасида амалга 
оширган ишлари таҳлил этилган. 
XIX аср охири-ХХ аср бошларида Туркистонда ижтимоий ҳодиса 
сифатида шаклланган жадидчилик ҳаракати ва шу ҳаракат сабаб юзага келган 
жадид адабиёти ўзбек миллий онги, ижтимоий-эстетик тафаккури, 
маданиятининг шаклланиши ҳамда тараққиётида жуда муҳим ўрин тутади. 
Жадидлар минг йил давомида амалда бўлган анъанавий йўсиндаги адабиёт 
ўрнига янги, замонавий адабиётни яратдилар, янги адабий тур ва жанрлар 
(драма, ҳикоя, роман, адабий танқид, публицистика)ни ўзбек адабиётига олиб 
кирдилар, аньанавий адабий шакл ҳисобланган аруз вазни билан бирга 
бармоқ вазнида ҳам ижод этдилар. Бу билан улар ўзбек адабиётида бармоқ 

---

15 
вазнининг кенг оммалашиши ва шеъриятда асосий адабий шакл бўлиб 
қолишига замин ҳозирладилар. Аксар илмий адабиётларда жадид адабиёти 
XIX аср охири-XX аср бошларида вужудга келган‚ деган фикр устуворлик 
қилса-да‚ бу адабиётнинг расман шаклланиши Фитратнинг «Мунозара» 
(1909)‚ «Сайҳа» (1911) ва «Сайёҳи ҳинди» (1912) асарлари билан бевосита 
боғлиқ
27
. 
Жадидлар ижтимоий, иқтисодий, маданий ва маърифий соҳалар билан 
бирга илм-фан, адабиёт, санъат, тил, алифбо соҳаларини ҳам янгилаш‚ 
замонавийлаштириш учун ҳаракат қилишди. Шунга кўра мазкур даврда тил 
масалалари бўйича жуда кўплаб публицистик мақолалар, дарсликлар, илмий-
услубий қўлланма-дастурлар, тарихий изоҳли луғатлар ёзилди. Беҳбудийнинг 
«Тил масаласи» (1915); Ҳожи Муиннинг «Тил масаласи» (1918), «Сўз, қарор 
ва иш» (1921), «Вақтсиз мубоҳаса» (1924); Фитратнинг «Тилимиз» (1919), 
«Тилимизнинг адабийлиги» (1921); Чўлпоннинг «Тошкент конференсийасида 
имло масаласи» (1922), «Тарихнинг зарарлик такаррури» (1924); Элбекнинг 
«Имло масаласи» (1920), «Ёзув йўллари» (1921); Ботунинг «Тил ва имло 
масаласи устида бир неча сўз» (1928), «Тил ва имло конференцияси 
якунлари» (1929) каби публицистик мақолалари ва илмий-услубий қўлланма-
дастурлари шулар жумласидандир.
Маълумки, дастлаб Туркияда юзага келган ва кейинчалик кенг 
ижтимоий-сиёсий тус олган тилни софлаштириш ва соддалаштириш ғояси 
XX аср бошларида Россия ва Кавказда яшовчи туркий тилда сўзлашувчи 
зиёлилар ўртасида ҳам ёйилди. Татар жадидларидан эса Ўрта Осиё 
жадидлари ўрнак олдилар.
28
Натижада тил масаласи уларнинг ҳам диққат 
марказида бўла бошлади. Ягона адабий тилни шакллантиришнинг йўллари ва 
манбалари хусусидаги баҳс-мунозарали мақолалар матбуотда асосий ўринни 
эгаллади. Ўша давр ўзбек матбуотида тил билан боғлиқ жуда кўп баҳс-
мунозаралар бўлиб ўтди. Ўз замонасининг ҳар бир етук зиёлиси тил 
масалаларига оид муносабати ва қарашларини омма олдидаги чиқишларида, 
газета ва журналлардаги мақолаларида ифода этишга ҳаракат қилди. 
Беҳбудий томонидан «маьнан‚ моддатан ва фаннан маҳкум миллатларнинг 
тили»‚
29
Фитрат томонидан «дунёнинг энг бахтсиз бир тили»
30
ва Чўлпон 
томонидан эса «анча камбағал ва ҳали ишланиб етмаган тил»,
31
деб 
баҳоланган ўзбек тилининг тақдирига даврнинг у ёки бу зиёлиси бефарқ
бўлмади. Туркий тиллар, хусусан, ўзбек тили «ўзини араб, форс тилларидан 
қутқара олурму, йўқми?», деган масала кун тартибида турди. Этник тил 
софлиги назарияси илгари сурилди, тилни тозалашга оид турли фикрлар 
айтилди, муносабатлар билдирилди. Бир гуруҳ зиёлилар, чунончи, Фитрат, 
Чўлпон, Элбек кабилар ўзбек тилини арабий ва форсий сўзлардан батамом 
тозалаш ва уни софлаштириш шарт ҳамда бу ишни амалга ошириш мумкин‚ 
27
Ўзбекистон миллий энциклопедияси. –Т.: ЎзМЭ‚ 2006. -12-том. –Б. 502. 
28
Ингеборг Балдауф. XX аср ўзбек адабиётига чизгилар.-Т.: Маънавият, 2001. – Б. 48. 
29
Беҳбудий. Тил масаласи / Танланган асарлар. –Т.: Маънавият‚ 1999. –Б. 187.
30
Фитрат. Тилимиз / Чин севиш. –Т.: Маънавият‚ 1996. –Б. 237. 
31
Чўлпон. Адабиёт нaдир. –Т.: Маънавият‚ 1994. –Б. 64. 

---

16 
деган фикрни илгари суришди. Улар ижтимоий-сиёсий, илмий-адабий 
фаолиятларининг илк босқичиданоқ адабий тилни тараққий эттириш учун 
унга онгли равишда аралашиш лозимлигини теран англаб етган эдилар. Шу 
боис улар тилга оид масалаларни сиёсат даражасига кўтардилар, миллий 
тилни шакллантириш учун муҳим мақсад-вазифаларни белгилаб олдилар. 
Тил сиёсатида турли шакл ва мазмундаги ислоҳотларни ўтказдилар, 
лингвистик дид (тил эстетикаси) борасида туб ўзгаришларни амалга 
оширдилар. Маълумки, адабий тил тараққиётида ижтимоий-сиёсий ва 
иқтисодий шарт-шароитлар ташқи омил, лингвистик дид (тил эстетикаси) эса 
ички омил ҳисобланади. Улар ички омил ― лингвистик дидга алоҳида 
диққат қаратдилар, ижтимоий лингвистик дидни шакллантириш ва 
ривожлантириш учун маълум ғояларни илгари сурдилар, туркий тил 
таркибидаги арабча ва форсча сўзларни сиқиб чиқариш учун қаттиқ ҳаракат 
қилдилар. Жадидларнинг тил масалаларига оид барча мақолалари мазмунида 
бир неча асрлардан бери ёт тиллар таъсирига тушиб қолган она (ўзбек) 
тилининг ижтимоий-сиёсий нуфузи, мавқеини қайта тиклаш, юксалтириш; 
уни эъзозлаш, қадрлаш, ҳар доим миллат тушунчаси билан узвий боғлаш, 
унга миллий маънавиятнинг таркибий қисми сифатида қараш фикри ўз 
ифодасини топган.