Алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи dsc

Жадид шеърияти тилидаги луғавий қатламнинг миқдорий ва фоиз 
кўрсаткичи 
№ 
Жадид 
шеърияти 
намояндалари 
Умум- 
туркий 
сўзлар 
Арабча 
сўзлар 
Форсча 
сўзлар 
Русча- 
европача 
сўзлар 
Аралаш 
сўзлар 
1 
Фитрат 
365 (73 %) 
70 (14 %) 
45 (9 %) 
_ 
20 (4 %) 
2 
Чўлпон 
325 (65 %) 
85 (17 %) 
55 (11%) 
4 (0‚8 %) 
31 (6 %) 
3 
Элбек 
375 (75 %) 
65 (13 %) 
40 (8 %) 
5 (1 %) 
15 (3 %) 
4 
Ибрат 
175 (35 %) 
160 (32%) 
135 (27 %) 
8 (1‚6 %) 
22 (4 %) 
5 
Мажидий 
215 (43 %) 
155 (31 %) 
85 (17 %) 
15 (3 %) 
30 (6 %) 
6 
Хондайлиқий 
170 (34 %) 
185 (37 %) 
105 (21 %) 
12 (2 %) 
28 (6 %) 
7 
Камий 
160 (32 %) 
180 (36 %) 
130 (26 %) 
9 (2 %) 
31 (6 %) 
8 
Ажзий 
165 (33 %) 
170 (34 %) 
120 (24 %) 
9 (1‚8 %) 
36 (7 %) 
9 
Сўфизода 
180 (36 %) 
175 (35 %) 
115 (23 %) 
10 (2 %) 
30 (6 %) 
10 
Боту 
355 (71 %) 
80 (16 %) 
40 (8 %) 
3 (0‚6 %) 
17 (3 %) 
Жадид поэтик асарларида давр адабий тилига хос, янги, фақат мазкур 
шеъриятда қўлланган сўзлар кўп миқдорда учрайди. Чунончи, Ибратнинг 
«Тарихи чопхона» шеърида чопхона//чопмахона сўзи «босмахона, нашриёт» 
маъносида қўлланилган. Маълумки, Ибрат 1907 йилда Оренгбургда
литографик машина сотиб олади ва уни Тўрақўрғонга олиб келади. «Матбааи 
Исҳоқия» номи билан босмахона ташкил этади. Мазкур шеър шу муносабат 
билан ёзилган. Шеърда шоирнинг мақсади халқни илмли қилиш, яхши ном 
қолдириш эканлиги ифодаланган. Шоир халқни бир неча асрлардан бери 
қолоқлик ва қашшоқликка судраб келаётган мутаассибларни қаттиқ танқид 
қилади ва шеър охирида ўзининг «чопхона котиби», «роқим»и (хат ёзувчиси) 
эканлигини, «маъвоси» (турар манзили) қаердалигини баён этади: 

---

21 
Бу роқими жалоли маъвоси қалъаи хон, 
Чопхона котибидир, гар сўрса ҳар ким олон. 
Сўфизода 1913 йилнинг охирларида Чустда янги усулдаги мактаб очади. 
Тараққиётга қарши бир гуруҳ кишилар томонидан бу мактаб тезда ёпиб 
қўйилади. Шундан кейин «Туркистон вилоятининг газети»да шоирнинг шу 
воқеага бағишланган «Чуст боёнлари ...» деб аталган ўткир киноя ва 
қочириқларга тўла ҳажвий шеъри босилиб чиқади. Шоир ушбу шеърида 
одамшунос сўзини «табиб» маъносида қўллаган: 
Сўз улким, халқ элликбошимиздан ақл ўргансин, 
Зиҳи одамшуносу ибни Луқмон чустилар, бизлар. 
1920 йилда Элбекнинг «Парда» шеъри чоп этилади. Унда парда сўзи ўз 
ва мажозий маънода қўлланган. Ўз маъносида «юзни ёпувчи мато», кўчма 
маънода эса «хоинлар, номуссизлар, ўғриларнинг сўз ва хатти-ҳаракатларини 
яширадиган ниқоб» сифатида. Шоир ниқоб сўзи ўрнида бетлик сўзини 
қўллайди: 
Билмак истарсанг уларнинг кимлигин, 
Ол, бирининг торт юзидан бетлигин. 
Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, давр тилида турклик, туркчилик, 
мухториятчи, маданиятчи (Фитрат), ҳурриятчи, маршчи (Авлоний), 
миллатбоп, миллатпараст (Чўлпон), ноширчи (Ибрат), оташароба, 
намойишчи (Хондайлиқий), жадидчи, мухбирчи (Ажзий), шўро, муҳаррир, 
ғазета (Сўфизода), фирқа, ислоҳот (Мажидий), инқилобчи, ишчи, йўқсул 
(Элбек), заҳарчи, тамуғчи (Боту) каби сўзлар фаол истеъмолда бўлган. 
Мазкур сўзларнинг маълум қисми ҳозирги ўзбек тилида қўлланишда 
давом этмоқда: нурчи, инқилобчи, намойишчи, ҳурриятчилар, матбачи, 
ҳурлик.
Таҳлил натижаларидан маълум бўлдики, XX аср бошлари адабий тилида 
-чи қўшимчасининг янги сўз ясаши ниҳоятда фаол бўлган. Юқорида 
келтирилган янги сўзлар (жадидчи, мухториятчи, матбачи кабилар) ушбу 
қўшимча воситасида яратилган. Мазкур қўшимча ёрдамида от ва 
сифатларнинг қуйидаги кўринишлари ҳосил қилинган: 
1) асос сўздан англашилувчи тушунча билан шуғулланувчи шахс номи:
ўқитувчи, ишчи, ноширчи, матбачи ва ҳ.к.; 
2) муайян ғоя, қараш тарафдори бўлган шахс оти: инқилобчи, 
мухториятчи, ислоҳотчи, жадидчи ва ҳ.к.; 
3) маълум белгига эга шахс номи: заҳарчи, тамуғчи, нурчи ва ҳ.к. 
XX аср бошлари адабий тилида -лик қўшимчасининг ҳам янги сўз ҳосил 
қилиши фаол бўлган. Мазкур қўшимча ёрдамида туркийлик, ҳурлик, 
туркистонлик каби сўзлар ҳосил қилинган. Форсча-тожикча -боп 
(миллатбоп), -шунос (одамшунос), -параст (миллатпараст) қўшимчалари ва
-хона (давохона каби) аффиксоиди асосида ҳосил бўлган сўзлар нисбатан 
озчиликни ташкил этади. –боп қўшимчаси сифат, -шунос қўшимчаси от, -
хона аффиксоиди эса ўрин, жой отини ясашга хизмат қилган. 
Жадид шеърларида бир неча усул асосида ясалган окказионал сўзлар 
мавжуд: 1) семантик усул орқали ― булбул (радиокарнай) каби;

---

22 
2) композиция усули орқали ― бошбелат (паспорт) сингари; 3) аффиксация 
усули орқали ― давохона (амбулатория) каби. 
Учинчи боб «Жадид шеърий асарлари лексикасининг семантик