Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Mavzu: Badiiy xarakter va adabiy tip 
Reja: 
1. Badiiy xarakter va uning asosiy xususiyatlari 
2. Badiiy xarakter ruhiyati va psixologizm prinsiplari 
3. Adabiy tip 
Xarakter. Agar obrazni yong’oqqa qiyoslasak, xarakter (yunoncha charakter-xususiyat, belgi) 
shu yong’oqning mag’zidir. Chunki mag’izda yong’oqning mohiyati, tirikligi, zaruriyligi, joni 
jamuljamdir. Shu sabab “xarakter yaratilsagina-badiiy asar yaratiladi” (N.Pogodin) degan qat’iy va 
asosli xulosani chiqarish mumkin. Xarakter yaratish badiiylikning o’zak masalasi deb 
qarashimizning boisi shundaki, xarakter badiiy ijodning juda ko’p unsurlari (syujet, kompozitsiya, til 
kabi)ni o’zida jamg’aradi, to’g’risi o’ziga “ishlash”ga majbur qiladi. Ya’ni xarakter asar mazmuniga 
nisbatan shakl bo’lsa, xarakterga nisbatan syujet, kompozitsiya, til (uslubning butun hiyla-nayranglari) 
shakldir. Izzat Sulton tavsiya etganidek, “asar mazmuni xarakter tasviri tufayli hayotiy aniqlik kasb 
etadi va shu bilan birga, bizning hislarimizga ta’sir etish xosiyatiga ega bo’ladi”. To’g’ri gap: “Har 
qanday muhim g’oya ham inson qismatiga aylanmasa quruq gap bo’lib qolaveradi” (Њ.Hoshimov). 
Xarakterning mazmunini aniqlaydigan ikkita asosiy xususiyati bor. 
Birinchisi, “bu bir shaxsni ikkinchi bir shaxsdan ajratib turadigan axloqiy va psixologik 
belgilar majmuasidan iboratdir. Hayotda shunday kishilarni uchratish mumkin: qilayotgan bir ishiga 
hamohang qilib biror harakatni odat qilib olgan bo’ladi; gapirayotganda burnining uchini qashib 
qo’yadi yo o’ylayotganda barmoqlari bilan sochini taraydi va hokazo. Psixologik jihatdan esa har bir 

---

35 
shaxsning biror xususiyati bo’rtgan bo’ladi: o’jar yo tajang, og’ir yo yengil, kamgap yo ko’p 
gapiradigan va hokazo. Psixika xususiyatiga nisbatan tabiiy xususiyatga yaqin turadigan bunday 
belgilar yozuvchi uchun ko’proq obrazni individuallashtirish uchun zarur bo’ladi.