Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Mavzu: Mazmun va shakl. Tema va g’oya 
Reja: 
1. Badiiy asar – yaxlit va betakror olam 
2. Badiiy mazmun 
3. Adabiy – badiiy shakl 
4. Mazmun va shaklning o’zaro aloqasi 
Badiiy ijod jarayonini ko’pincha ayolning boshqorong’i bo’lishi, homila ko’rishi va tug’ishiga 
o’xshatishadi. Buning asosi bor. Obraz ham amalga keladi, oy-kun, vaqti-soati yetiladi va oxiri 
tug’iladi.
Shuning uchun ham Mirmuhsin “Yozuvchi uchun hamma asari ham farzandidek aziz... shaxsan 
men uchun “Degrez o’g’li”...hayotimning yaxlit bir bo’lagi”
1
, - deb yozadi. S.Ahmad “Mening jiddiy 
hikoya yozishim xuddi ayol kishining ko’z yorishidek azobli bo’ladi”
2
, - deb ta’kidlaydi va ikkinchi bir 
o’rinda “Oy-kuni yaqin ayolning ikki yo’l o’rtasida turipti, deyishadi. Ayol yo bola tug’adi, yo halok 
bo’ladi 
Ana shunday azoblar bilan bola tuqqan xotinlar bor... Yozuvchi ham xuddi shu onaga o’xshaydi”
1
, 
- deya o’z “dahlsiz” dunyosi bilan tanishtiradi.
V.G.Belinskiy ham o’zining “Yevgeniy Onegin” tahliliga bag’ishlangan 5-maqolasida: “Ona 
chaqaloqni qornida paydo bo’lishidan to oy-kuni yetguncha saqlaganidek, san’atkor ham o’zida poetik 
fikrning urug’i(homilasi)ni paydo qiladi, oy-kuni to’lgancha saqlaydi; ijod jarayoni bola tug’ish 
jarayoniga monanddir va bu jismoniy hodisaning ma’naviy azoblari san’atkor uchun begona 
emas”
2
, - deb badiiy ijod yakuni bilan bola tug’ilishi o’rtasidagi moslikni alohida qayd etadi.
Oddiy tug’ish – bola kindigining kesilishi bilan tugaydi. Kindikning kesilishi bilan u ona 
organizmidan ajraladi va mustaqil hayotga qadam qo’yadi. U endi garchi ota-ona bilan aloqasini 
uzmasa-da (chunki shulardan tug’ilgan va shular tarbiyasida bo’ladi), endi u yaxlit, jonli vujud, 
mustaqil va o’zigagina xos bo’lgan hayotning egasidir. 
Xuddi shu jarayon kabi badiiy ijodda ham “Kindikni kesish” - obrazni o’zdan (muallifdan) 
ajratish holati mavjud. Bu ijodning mohiyatini belgilovchi va ochuvchi asosiy nuqtadir. 
Aytmoqchimizki, obraz san’atkorning ongi va qalbida tug’ilgan bo’lsa ham, adabiy asar 
sahifasiga qadam qo’yar ekan, u mustaqillik kasb etadi, “o’zgacha” yashash huquqini qo’lga kiritadi. U 
yozuvchi xayoli, tasavvuri, tajribasi, xotirasi, talantining mevasi (masalan, L.Tolstoy aytgan ekan: 
“Anna Karenina ham mening bir bo’lagimdan bino bo’lgan”) va ayni paytda, yozuvchiga 
o’xshamaydigan, uning hayot yo’lini takrorlamaydigan (mas., L.Tostoy – Anna Karenina emas) 
ob’ektiv “o’zgacha” dunyoning, ob’ektiv “o’zgacha” qalbning jonli egasidir, “o’ziga biqiq bir olamdir” 
(V.Belinskiy). 
Xuddi shunday olamlarning o’zaro munosabatlari tasviridan – bo’lishi mumkin bo’lgan 
hayotning yaxlit, bir butun manzarasi gavdalanadi – badiiy asar dunyoga keladi. Badiiy asar va undagi 
qahramonlar – barkamolligi bilan birdaniga ishga kirishadi: kuchli hayajon va zavq uyg’otish orqali 
kitobxonning fe’l-atvorini, dunyoqarashini, xatti-harakatini – ruhiy va tashqi olamini o’zligi bilan 
boyitadi, poklaydi va ezgulikka, insoniylikka yetaklaydi. Ushbu jarayonning mohiyatini to’liqroq 
anglashning zarurati shundaki, u badiiylik unsurlarining barchasini yanada aniqlashtiradi, 
oydinlashtiradi, yaqqol bilishga va amaliyotda asosliroq foydalanishga imkoniyat yaratadi. Darhaqiqat, 
1
Қаранг: У.Норматов. Талант тарбияси, “Ёш гвардия”. 1980, 47-бет. 
2
Шу китоб, 82-бет. 
1
Шу китоб, 101-бет. 
2
Белинский В.Г. КПСС в 13-томах, М., 1953-1974 гг., т. 12, с.375-376. 

---

40 
badiiylikni vujudga keltiruvchi – mavzu va g’oya, obraz va xarakter, syujet va kompozitsiya, badiiy til 
va uslub, tur va janrlar kabi vositalar har bir asarda betakror tarzda uyg’unlashadilar va har safar ham 
jonli bir vujudni – aniq bir farzandni dunyoga keltiradilar. Shu sabab ham adabiyot(insoniyat)ni 
o’rganish uchun, dastavval, asar (farzand)ni tahlili – aniqroq saboq va xulosalarga olib keladi; ha, 
o’zlikni bilmasdan turib, insonni bilish mumkin emasligini, adabiy jarayon ham tasdiqlaydi. 
Shu mulohazalarga asoslanib, badiiy asarni qismlarga bo’lib tekshirishga o’tamiz. 
Bularning birinchisi – mazmun va shakl hodisasidir, chunki har qanday predmet, hodisa, narsa – 
o’zining mazmuni va shakli mutanosibligida voqye bo’ladi va mavjudligini, birbutunligini namoyon 
etadi.
Mazmun. hayot – tabiiy borliq (tabiat) ijtimoiy borliq (jamiyat), insoniy borliq(inson)da mavjud 
ekan, demak, ana shu shakllarning yashash tarzi va munosabatlari mazmunni tashkil qiladi. Shunga 
asosan, hayot doimo san’at, adabiyotning asosi va mazmuni bo’lib kelgan. Aniq bir asarda tasvirlangan 
hayot parchasi – shu asarni mazmuni sanalgan. Jumladan, “O’tgan kunlar” romanining mazmuni 
deganda, biz XIX-asrning ikkinchi yarmidagi o’zbek xalqi hayotini tasavvur qilamiz. Otabek, Kumush, 
Zaynab taqdirlarida sevgi-muhabbatni, kundoshlikning fojeali oqibatini, homid, Musulmonqul cho’loq, 
Aziz bachcha, O’tabboy qushbegi, hudoyorxon kabilar taqdirida feodal tuzum siyosati va kirdikorlarini, 
Yusufbek hoji, O’zbekoyim, Mirzakarim qutidor, Oftoboyimda farzandlarga mehr-oqibatni, orzu-
armonlarni va hokazo jonli voqealarning barchasini ko’z o’ngimizga keltiramiz. 
Badiiy asarda hayot parchasi yozuvchi dunyoqarashi va salohiyatiga muvofiq anglashilgan, 
baholangan, to’ldirilgan, ta’sirchanlashtirilgan voqyelik sifatida tasvirlanadi. Demak, uning mazmunida 
muallifning hayotni qanday tushunishi, uni qanday baholayotgani ham muhrini bosadi: mazmun fikr 
bilan, to’g’rirog’i yozuvchi g’oyasi bilan chambarchas bog’lanadi; g’oyaviy mazmun (bir butun va hal 
qiluvchi kuch) obrazlar qismati orqali tiriladi. “O’tkan kunlar”dagi XIX asrning ikkinchi yarmi – 
“tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo’lg’an keyingi “xon zamonlari” tarzida Abdulla Qodiriyning 
bahosini oladi va romandagi Otabek, Yusufbek hoji, O’zbekoyim, hasanali, Kumush, Mirzakarim 
qutidor, Oftoboyim, Zaynab, homid, usta Alim, Saodat va shu kabi o’nlab taqdirlar qismatida isbotini 
topadi. Ana shu g’oya asosida obrazlarning tartiblashtirilgan, yaxlitlashtirilgan o’zaro munosabatlari 
(kompozision qurilish - “asarning tashkilotchi intizom kuchi”)dan syujet yaratiladi, voqealar xarakter 
mantig’iga, xarakterlar voqealar mantig’iga mos harakatlanadi. Bularning barchasiga so’z jon ato 
etadi... 
Ana shu xususiyatiga binoan obraz (xarakter) alohida qudratga ega bo’ladi, ya’ni u g’oyaviy 
mazmunga nisbatan shakl va ayni paytda, boshqa unsurlar (kompozitsiya, syujet, so’z va sh.k.)ga 
nisbatan mazmun (adabiy asarning bosh vazifasi xarakter yaratish) hodisasi hamdir. Xarakter (obraz) 
bir vaqtning o’zida ham shakllanadi, ham mazmunlashadi: u mazmun va shaklni jon va jasad kabi 
yaxlitlashtiradi, birbutunlikda tiriltiradi. Biri-birisiz keraksiz matohga aylanishini yaqqol namoyon 
etadi. Shuning uchun ham V.Belinskiy asosli ta’kidlagandi: “Mazmunni ifodalovchi shakl bir-biri bilan 
shunday bog’liqki, shaklni mazmundan ajratish-mazmunni yo’q qilish, mazmunni shakldan ajratish-
demak, shaklni vayron qilishdir”
2
Shakl. Bu qonuniyatga tayansak, shakl badiiy asarning qobig’idir, u ham eng kichik 
zarralarigacha yaratilishini nazarda tutsak, badiiy asarning go’zal va betakror “libosi”dir, degan xulosa 
haqqoniydir. Shu nuqtai nazardan “O’tkan kunlar”ga yondoshsak, XIX asrning ikkinchi yarmi 
“tariximizning eng kirlik, eng qora” kunlari “g’oyaviy mazmuni”ni yuzaga chiqaruvchi barcha vositalar 
(obrazlar tizimi, kompozitsiya, syujet, konflikt, mavzu, badiiy nutq, janr, uslub va h.) romanning badiiy 
shakli sanaladi. 
Shuni doimo yodda tutish lozim: mazmunga nisbatan shakl ikkilamchidir, mazmundan kelib 
chiquvchidir, ayni paytda, judayam faoldir. Faolligi shundaki, u mazmunni, o’zida voqyelik mohiyatini 
kashf etgan mazmunni go’zallashtiradi, tiniq va betakrorligi bilan maftunkor qiladi, yoniqligi, 
ohanraboligi bilan zavqu shavqqa ko’madi. 
Ana shunday vobastalik hayotni chuqur tahlil qilishni, uning mohiyatini ifodalashni, ifodalaganda 
ham kuyib va yonib, yoqlab va rad etib, quvonib va g’amga botib (qo’yingki, mazmun talabiga, hattoki 
2
Белинский. Собр. Соч. в трёх томах, Т II. , М., ГИХЛ, 1948 стр. 188 

---

41 
mazmun ohangiga mos tarzda), boyitib va mubolag’ali qilib tasvirlashi lozim, ana shundagina haqiqiy 
badiiy asar tug’iladi. Bu talabga rioya qilinmaganda, hayotdan nusxa ko’chirish (fotografik obraz) 
naturlizm (lat. Naturra-tabiat) dunyoga keladi: mohiyatdan ko’ra sirtqi ko’rinish, tiniqlik o’rniga 
hayotiy materialni aynan tasvirlsh yetakchilik qaladi. 
Jumladan, Faxriyorning: 
“oy 
bolta” - 
nomli bitigini, hozirgi she’riyatimizda “ikkigina so’zdan iborat butun boshli bir she’r”, u tugal asar
1
, 
deb baholash noo’rindir, chunki unda eng asosiy narsa shoir tomonidan anglangan va uni aynan 
o’quvchida ham xuddi shunday idrok qilishni yuzaga keltiradigan poetik mazmun yo’q... “oy”ning 
ham, “bolta”ning ham va ular o’rtasidagi bog’lanishning ichki mohiyati ham kashf etilmagan.
Shodlik va baxt kuychisi h.Olimjoning “Xayolimda bo’lding uzun kun...” she’rida esa bu 
mulohazalarning tamoman aksini – poetik kashfiyotni ko’ramiz, uning mutanosibligini, qalb torlarini 
sehrli tebratishidan hayajonga tushamiz, “hiylagar oy, sehrgar dilbar kimnidir yodimizga solib 
qo’yganidan” huzur va sog’inch tuyamiz:
Xayolimda bo’lding uzun kun, 
Seni izlab qirg’oqqa bordim. 
Och to’lqinlar pishqirgan tunda, 
Topib ber, deb oyga yolvordim. 
Ishon bunga, seni doimo 
Esga solur chiroyli tunlar. 
Sho’x yulduzlar, salqin saharlar, 
Esga solur baxtiyor kunlar. 
To’leimning oshinosi sen, 
Sen sevgimninng ko’kargan bog’i. 
Sening bilan birga iqbolim, 
Ishonchimning sen vafo tog’i. 
Meni qurshar salqin bir havo, 
Suv ustidan tun quyuladi. 
Shunda qancha-qancha gaplarni 
Esga solib oy ham to’ladi. 
Kecha jimjit, yolg’iz to’lqinlar, 
Pishqiradi bilmay tinimni. 
hiylagar oy, sehrgar dilbar 
Solib qo’yding yodimga kimni?..
1
Ushbu she’rninng shaklini yuzaga chiqaruvchi vositalar: she’rning ritmi, turoqlanishi, vazni, 
qofiyalanish tartibi, ohangi, poetik sintaksisi, fonetikasi, badiiy-tasviriy vositalari kabilar tushuniladi. 
Bu shakliy vositalarning barchasi birvarakayiga lirik qahramonning sevgilisiga bo’lgan muhabbatini, 
bu muhabbat uyg’otgan sog’inchni ochib berishga xizmat qiladilar. Mazmun va shakldagi ana shunday 
yaxlitlik – poetik asarni jo’shqin, ta’sirchan qilgan. 
Mazmun sayoz bo’lganda-chi? Shakl yasama bo’lmaydimi? Shu nuqtai-nazardan hozirgi 
jarayonga bir nazar tashlaylik.
San’at – serzavq go’zallik, o’ta nafislik, to’kis uyg’unlik, huzurbaxsh oromijonlik xislatlari – 
mazmun shaklning yaxlitligi bilan maftun etadi, ezgulikka yetaklaydi, ayniqsa, ishqni kuylaganda 
ko’ngilga olov tashlaydi: musiqa, so’z va ovoz bir-birlarining taniga, yo’q, yo’q, jon-jonlariga singishib 
ketganda, uchchalasidan yorqin jonbaxsh bir olam yaralganda oh deysan, yoqangni yirtasan, ko’z yoshi 
to’kasan, joning o’rtanadi, qalbingda har qanday tuyg’ung yonadi va shu olovda pishib, toblanib, 
yangilanib ezgulik ruhini socha boshlaydi. 
Tinglang-a: 
Қаранг:Шарқ юлдузи,биринчи фасл, 2001 йил, 7-бет. 
1
Ҳ.Олимжон. МАТ, I-том, Т., “Фан”, 1979, 198-бет. 

---

42 
Umr o’tar, vaqt o’tar, 
Xonlar o’tar, taxt o’tar. 
Omad o’tar, baxt o’tar, 
Lekin hyech chiqmas yodimdan 
Sening yurishlaring, sening kulishlaring?..
Bu oshiq-sadoqat timsoli, ishqning jahoni; u yori uchun shunchalik kuyub-yonadiki, Sizning 
aqlingizni eritib yubora oladi, qalbingizda g’ulg’ula solib, uni jo’nbushga keltirib qaynatadi, har qanday 
g’ubordan ozod etadi. 
Ana shunday haqiqiy oshiqqa sal-pal o’xshashga intilayotgan, klipdan ayyorona (o’zini ko’z-
ko’z qilishda) foydalanayotgan, ko’ziga tupuk surtib irg’ishlayotgan, o’zini bo’lar-bo’lmasga dam 
choptirayotgan, dam dumalayotgan, dam cho’ziltirayotgan, dam yig’latayotgan, dam kuldirayotgan... 
“Zohiri sadoqat bilan burkangan ichi esa fisqi-fasod bilan bulg’angan” qalbaki oshiqlarning 
urchiganiga, “Ohu zoriga” nima deyishni bilmaysan? 
Bu oshiqlar, Alisher Navoiy bobokalonimiz “hayrat ul-abror” dostonlarida aytganlaridek, 
“Yoridan o’z hohishining ushalishini talab qiladi: gap-so’zidan esa adabsizligi bilinib turadi. Goh 
yorining la’l labidan jon ta’ma etadi, bitta jon emas, imkoni bor hamma narsani so’raydi. Goh u 
yorning gul hidli badanini, taninigina emas, tanasining har bir a’zosini vasf qiladi. Jimjimador xatlari 
hazil kitobiga o’xshaydi, uning mazmuni fahsh, yolg’on va firibdan iborat. Ko’zbo’yamachining 
shishasini usti sofu lekin zimniga yuz xil makru-hiylasi, yolg’on joylashgan. Shu ham oshiq 
hisoblanadigan bo’lsa, uni o’ldirish, boshdan-oyoq vujudini ko’ydirish kerak”. 
Bu oshiqlarning biri (radioda): 
“Men seni yuragimda sevaman 
Sen meni qayering-la sevasan?” 
desa, ikkinchisi: 
“Yondiradi voy-voy, diling kuyar 
Voy-voy yuzlaringni ko’ydiradi 
Seni sehrlab oladi”, - 
deb ko’ylaydi. 
Uchunchisi (televizorda): 
“Buloqdek qaynab yotsam 
Sochingni o’ynab yotsam”, - 
deya orzusini ashula qilsa, to’rtinchisi undan oshib tushadi:
“Achom-achom qilasiz, 
Yuzlarimdan o’pasiz. 
Sevib turib goh-gohida 
Xiyonat ham qilasizh..” 
Yopirayh Bu Istiqlol ma’naviyatining mohiyatiga o’t qo’yish emasmi? Yoshlarni beodoblikka, 
fahshga chaqiriqdek tuyulmayaptimi? Zamonamiz oshig’i shunchalik bema’nimi? Uning qalbida nahot 
shunaqa shavqlar-pafos, bosh ohang bo’lsa?.. 
Nahot shu so’zlar ko’ngildan chiqqan bo’lsa? Teskarisi bo’lgani uchun ham so’zlar bemaza, 
mazmuni sayoz va oddiy, ta’siri shaytoniy. 
holbuki, “haqiqiy oshiq deb sen shuni bilki, u dard bilan yashaydi; uning tili ham, dili ham, 
ko’zi ham pok bo’ladi, ishq uni o’z “men”idan pok qilib, hatto fano o’tiga xashak qilgan bo’ladi”:
Oshiq ani bilki, erur dardnok, 
ham tilu ham ko’ziyu ham ko’ngli pok. 
O’zlugidin ishq ani pok etib, 
Balki fano o’tiga xoshok etib. 

---

43 
ha, mazmun sayoz bo’lsa, uni shakl umriboqiy qila olmaydi. Shakl “rostlikdan-xaloslik” 
topsagina, u mazmunni ezgulikka, go’zallikka, uyg’oqlikka uraydi. Demak, voqyelik ichidagi haqiqat 
kashf etilgandagina – mazmun o’z shakl-shamoyili bilan, xuddi farzanddek, birdaniga dunyoga keladi. 
Xullas, badiiy asarda mazmun shaklga, shakl mazmunga judayam tabiiy (yasama emas) monand 
bo’ladi, vobastalik va birbutunlik yuzaga keladi. Garchi, shartli ravishda mazmun-g’oyaga, shakl-
badiiylikka bo’ysinsa-da, ikkalasi yaxlitlashgandagina (badiiylik g’oyalashganda, g’oya 
badiiylashganda, ya’ni biri-birining ichiga kirganda, biri-birining ichidan chiqqanida) – badiiy asar 
kashf etiladi. 
Shuning uchun ham nazariyotchi alloma Izzat Otaxonovich Sultonov haqlar: “Badiiy asar go’yo 
bir jonla organizmdir: organizm jonsiz yashay olmaginidek, “jon” ham tanasiz o’zini namoyon 
qilolmaydi. Jonli organizmning eng kichik hujayrasi ham unda aylanib turgan iliq qon tufayli yashagani 
kabi, kichik qismi ham unga hayot baxsh etib turgan mazmun tufayli yashaydi va shu mazmunning 
tashqi ifodasi, nishonasi bo’lib xizmat qiladi”. 
Mazmun va shakl davr va zamonlar taraqqiyoti bilan, inson, tabiat, jamiyat haqidagi bilimlar 
o’sgani sayin – ularning talabiga monand o’zgarib boradi. 
Jumladan, talabalik hayoti kechagi o’quvchini o’zgartiradi; yangi va chuqurlashtirilgan bilimlar 
uning ongi, tushunchasini boyitadi. Shahar hayoti uning ma’naviyatiga, madaniyatiga ta’sir qiladi; 
uning tashqi ko’rinishi (kiyinishi, soch turmaklashi va h) o’zgaradi. Mazmun tashqi ko’rinishga ta’sir 
ko’rsatganidek, shakl mazmunni chuqurlashtirishga olib keladi. 
Ma’lumki, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani 1972 yilda yozib tamomlangan va 
1979 yilda bosilib chiqqan edi. Oradan 20 yil o’tdi. Shu davr ichida Bobur istiqlol tufayli qaytadan 
kashf qilindi, Zokirjon Mashrabov boshliq Bobur ekspedisiyasi jahonni kezib, yangi-yangi tarixiy 
faktlarni kashf etdi. Ana shu haqiqatlar yozuvchi tomonidan dilda pishitilgandan so’ng, “Yulduzli 
tunlar”ning syujet chiziqlariga uzviy bog’landi, “Amir Temur va Bobur Mirzo orasidagi vorisiylikka, 
irsiy va ijodiy yaqinlikka bag’ishlangan boblar va lavhalar” (P.Qodirov. Yulduzli tunlar. Bobur, T., 
“O’zbekiston”, 1999, 4-bet) romanga kiritildi va u mukammal asarga aylandi. 1999 yilda “Yulduzli 
tunlar Bobur” nomi bilan nashr etildi. 
“O’rni kelganda yosh shoir ukalarimga bir gapni aytib o’tay, zinhor bitta she’rni bir o’tirishda 
yozdim deb maqtanib yurmang, she’r, ya’ni so’z ayrim unli va undoshlariga qadar tinimsiz sayqal