Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»


Download 0.99 Mb.
Pdf ko'rish
bet94/118
Sana26.10.2023
Hajmi0.99 Mb.
#1725151
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   118
Bog'liq
adabiyotshunoslik nazariyasi

A.Lirikaning kichik janrlari 
Fard(arabcha so’z bo’lib, yakka, yolg’iz, toq ma’nolarini beradi) “shoir tomonidan ma’lum 
mavzu va g’oyaviy maqsadda ijod qilingan mustaqil she’riy baytdir. Fard bir bayt hajmidagi, shaklidagi 


119 
she’riy asardir. Unga berilgan janr atamasi ham baytning yakkaligiga asoslanadi. Binobarin, baytning 
yakkaligi uning janriy belgisini ham anglatadi. Shu nomning lug’aviy, istiholiy ma’nosida uning 
ixcham, o’ta mo’jaz she’r shakli ekanligi ham anglashib turiladi: qisqalik va siqiqlik unda chuqur 
mazmunni, pandu hikmat va donolikni ifodalashni taqozo etadi” (R.Orzibekov. O’zbek she’riyati 
janrlari va poetikasi, II kitob, Samarqand, SamDU nashri, 1999, 4-bet): 
 
Haq yo’linda kim senga bir harf o’qitdi ranj ila, 
Aylamak oson emas haqqin ado ming ganj ila. 
(Alisher Navoiy) 
Fardni “mufradot”, “fardiyot” deb ham yuritadilar. Turkiyalik olim Tohirul Mavlaviy, bir bayt 
qofiyadosh bo’lsa (yuqoridagidek) “musarra’”, qofiyadosh bo’lmasa (pastdagidek) “fard” deb yuritadi. 
Xalq og’zaki ijodida bu shakl “maqol”, “matal”, “hikmat”, “otalar so’zi” nomlari bilan 
yuritilgan: 
Dunyo chamanining bulbulisen
Gul shoxida oshiyon etib ket. 
(Nodira) 
 
Ikki nafarning ovqati uch nafarga yetadi. 
Yaxshi odamning mehmoni ko’p bo’ladi. 
(“Otalar so’zi”) 
 
Bo’lar odam yoshida bosh bo’lar, 
Bo’lmas odam qirqida ham yosh bo’lar 
(“Amir Temur o’gitlari”) 
 
Bilagi zo’r birni yiqar, 
Bilimi zo’r mingni yiqar. 
(Maqol)
 
Musallas (arabcha so’z, ma’nosi uchlik, uchlama) mumtoz poeziyamizda kam yaratilgan. “Bu 
shaklning kam qo’llanilganining sababi 1-2 juft misradan keyingi 3- misraning qofiya jihatidan toq 
bo’lishidir (aab). Bu holat esa she’rda notamomlikka, fikriy uzilishga sabab bo’lishi mumkin” 
(R.Orzibekov. O’zbek she’riyati janrlari, 52-bet) deb asoslash noo’rindir. Bizningcha, uning asosini 
davr va odamlar ehtiyojidan izlash to’g’riroq bo’lgan bo’lardi. Musallas Yevropa adabiyotida 
“tersina” (it. uchlik), bugungi poeziyamizda “uch chanoq” deb yuritiladi. Unda poetik olamning 
obrazi to’liq ifodasini topa oladi; bugungi “tezkor” zamonda kishilarning murakkab, ziddiyatlarga 
to’la, shiddatkor, betakror ruhiy dunyolarini borlig’icha namoyon etishga qodir kuch-mo’jiza bor. 
Unda olam mohiyatining, tuyg’ular mag’zining falsafasi ifodasi, bu ifodaning eng nozik va judayam 
ixcham jonli surati mujassam:
Hyech bir inson anglamas bizni, 
 
Itdek tepib o’tar kiborlar, 
 
Eh, naqadar baxtsizdir ular. 
Rauf Parfi O’zturkning bu asaridagi poetik falsafani faqatgina uchlik real ifodalay oladi, uni 
boshqacha (ruboiy, to’rtlik, muxammas...va h.) janrlar kashf eta olmaydi. Bu fikrning isbotini Rauf 
Parfi, Vosit Sa’dulla, Anvar Obidjon kabi shoirlarning yetuk uchliklarida ko’rsa bo’ladi. 
Ruboiy(ar. - to’rtlik) – “ikki baytli she’r”(Qabul Muhammad) bo’lib, uning yuzaga kelishiga, 
xalq she’riyatidagi to’rtliklar asos bo’lgan” (B.Sarimsoqov, N.Hotamov). Aruz hukmronlik qilgan 
davrlarda “hazaj bahrining “ahram” va “ahrab” shajaralaridagi 24 sho’bada yaratilgan... uning yetakchi 
janr belgisi – undagi chuqur mazmunni hazaj bahri vaznlarida ifodalash” (R.Orzibekov) sanalgan.


120 
“Odatdagi ruboiyning birinchi misrasi tezis, ya’ni shoir keyin isbot etishi lozim bo’lgan fikrning 
da’vo shaklida o’rtaga tashlashidir. Ikkinchi misra antitezis, avvalgisiga zid, uning aksidek jaranglaydi. 
Biroq, dastlab qo’yilgan tezisning isbotiga xizmat qiladi. Uchinchi misra qofiyasiz bo’lib, moddai 
ruboiyya deb ataladi. Shoir xulosa chiqarishga tayyorlanar ekan, bu guyo asosiy maqsadga, xulosaga 
olib keluvchi ko’prik burchini o’taydi. Nihoyat so’nggi misra, maqsadni ochiq, ravshan aytib tugatilishi 
sintezdir. Ruboiy, to’rt misraga sig’dirilgan butun bir she’riyat dunyosi, insonning g’oyat xilma-xil va 
juda boy fikr-hislari, “qalb dialektikasi”ning ajoyib tarjimonidir” (M.Yunusov. Barhayot an’analar, T., 
1969, 77-bet). 
Ruboiy qofiyalanishga qarab ikki xil bo’ladi. Agar u a-a-b-a tarzida qofiyalansa xosiy ruboiy, -
a-a-a-a tarzida qofiyalansa taronai ruboiy deb yuritiladi.
Bugungi poeziyamizda ham ruboiylar ko’plab yaratilmoqda “... inson hayotida, ichki 
kechinmalarida yuz bergan eng teran va keskin momentlardagi mulohaza va fikrlarni quyma 
satrlarda gavdalantirishi” (A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi, T., “Fan”, 1961, 186 bet) va uning falsafiy 
mohiyatini g’oyatda chuqur va qabariqli, ixcham va lo’nda aks ettirish hazaj bahridan keyingi 
yetakchi belgiga aylandi. 
 
Shoirlar majlisi - hislar to’foni,
O’tkir tuyg’ularning tinmas bo’roni, 
Unda olam tirik, ona-Yer uyg’oq,
Unga erisholmas dunyo sultoni. 
(To’lan Nizom. “Uch yuz uch ruboiy”.) 
Ular (bahr va falsafiylik)ning birbutunligi, ayniqsa, Umar Xayyom ruboiylarida go’zal 
ifodasini topgan. Xayyom mayni - Allohni ulug’laydi, undan boshqa ishonchi ham, umidi ham
hamdami ham yo’q. Uning faryodi ham, tug’yoni ham, baxti ham, baxtsizligi ham-o’zligining 
mohiyati falsafasiga aylanib, quyma satrlarda jilolanaveradi. Ha, “Xayyom ruboiylari foniy 
bandaning javobsiz faryodlaridir” (A.Muxtor). 
Quloq tuting-a: 
May ichsang, oqilu dono bilan ich, 
Yoki bir gul yuzli zebo bilan ich. 
Oz-oz ich, goh-goh ich, ham yashirin ich, 
Ezma, rasvo bo’lma, hayo bilan ich. 
Yoki: 
Ichganda, aqldan begona bo’lma, 
Es jo’yib, jahlga sen xona bo’lma. 
Istasang qizil may halol bo’lishin, 
Hyech kimni ranjitma, devona bo’lma. 
Tuyuq (ar. – tuslash, tuymoq) – lirikaning o’ynoqi, shoirning so’z san’atini yaqqol ko’rsatuvchi 
janrdir. Uning tadqiqotchilaridan R.Orzibekovning ta’kidlashicha, tuyuq “to’rt misradan iborat 
mustaqil va to’liq ma’noga ega bir butun asar ekanligi; 2) ko’proq a,a,b,a ba’zan a, a, a, a shaklidagi 
qofiyalanish; 3) xuddi ruboiydagi singari tezis (1-misra), antitezis (2-misra), moddai tuyuq (3-misra) va 
sintez (4-misra) kompozitsiyasiga ega bo’lishi va nihoyat 4) murabba’ she’rlaridan farqli o’laroq 
so’nggi misralarda shoir taxallusining ko’rsatilmasligi kabi xususiyatlari bilan ruboiylarga o’xshasa 
ham, ammo o’ziga xos yagona vazn-“ramali musaddasi maqsur” (foilotun foilotun foilun)da yozilishi 
va shu “vazn bilan o’z badaniga noz libosini kiyishi”(A.Jomiy) aksar qofiyalarining tajnisli so’zlardan 
iborat bo’lishi bilan farq qiladi”(R.Orzibekov. O’zbek she’riyati janrlari, Samarqand, 1999, 98-bet). 
Tuyuqlar tajnis san’atining ishtirok etishi yoki etmasligiga ko’ra 1) tajnisli va 2) tajnissiz 
tuyuqlarga bo’linadilar. Garchi bitta vaznda yozilishi shartligi – uning imkoniyatlarini cheklasa-da, 
shoirning omonimlardan foydalanish mahoratini to’liq namoyon etishi bilan ardoqlidir. 
Jumladan, 
G’am yuki to qomatim yo qilmadi, 


121 
Ohim o’tig’a falak yoqilmadi, 

Download 0.99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   90   91   92   93   94   95   96   97   ...   118




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling