Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»

Tayanch tushunchalar 
So’z ta’rifi. Jonli til. Adabiy til. Poetik til. Badiiy tilning xususiyatlari. Muallif nutqi. Personaj 
nutqi. Dialog. Monolog. 
Savol va vazifalar 
1. Jonli(umumxalq) til bilan adabiy va badiiy tillarning aloqalarini o’rganing. 
2. Badiiy tilning qaysi xususiyatlarini bilasiz? 
3. Muallif nutqining vazifalarini tahlil qiling. 
4. Dialog va monologlarga yangi misollar toping, yodlang, mashq daftaringizga qayd eting. 
Adabiyotlar 
1. N.Shukurov va boshqalar. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 117-125-betlar. 
2. T.Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish, T., “O’qituvchi”, 1979, 126-134-betlar. 
3. M.Gorkiy. Adabiyot haqida, T., O’zadabiynashr, 1962. 
4. Q.Samadov. Oybek – so’z san’atkori, T., O’zKP nashriyoti, 1965. 
5. P.Qodirov. Xalq tili va realistik proza, T., “Fan”, 1973.
* * *
1. A.Navoiy. hayratul-abror, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti 1989. 
2. A.Qodiriy. O’tkan kunlar. Mehrobdan chayon, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at 
nashriyoti, 1994. 
3. O.Yoqubov. Ulug’bek xazinasi, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1994. 
4. U.Nosir. Unutmas meni bog’im, T., G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988.
 
 
Mavzu: Badiiy asar tili 
Reja: 
1. So’zlarning leksik ma’nosi 
2. Omonim, sinonim, antonim; jargon, sheva, kasb-kor, qo’pol so’zlar va h. 
Leksikologiya ilmining uqtirishicha
1
, so’zning ikki xil – grammatik va leksik ma’nolari bo’ladi. 
Jumladan, “O’rik gulladi” gapining grammatik ma’nosi deganda, “O’rik” turdosh ot, bosh kelishik 
shaklida kelgan, son jihatidan birlikdir. “Gulladi” fe’l so’z turkumiga oiddir, o’tgan zamon, uchunchi 
1
Н.Ражабов. Она тили. Т., “ФАН”, 1999, 36-56 бетлар. 

---

68 
shaxs birlik, o’timsiz, aniqlik maylini bildirishi tushuniladi; leksik ma’nosi deganda, “o’rik” - meva 
daraxtining bir turini, “gulladi” so’zi esa o’rikning gul ochishga kirishganligini bildiradi. 
So’zning faqat leksik jihatini ko’zdan kechirganimizda ham, u o’ta murakkabdir, ya’ni so’z har 
qanday ma’noga ega bo’lsa-da, uning mavqyei darajasi bir xil emas, ularning barchasi ham muayyan 
tushunchani bir xilda ifoda qila olmaydi. Jumladan, “barno, zebo, go’zal, malak” sinonimlari – 
“chiroylik” tushunchasini tashiydi, lekin “malak” so’zi o’z sinonimlaridan ifodadagi belgi 
(“chiroylilik”) darajasining judayam ortiqligini, undan pastrog’ini “barno”, “barno”dan pastrog’ini 
“go’zal” ifoda qiladi. Masalan, h.Olimjonning Oyguli turishi bilan hammayoq ravshan bo’lib ketadi va 
bu go’zalni ko’rgan podshoning aqli shoshadi, chunki u: 
Bunday go’zal yulduzni, 
Bunchalik barno qizni, 
Aslo ko’rmagan edi, 
Ishrat surmagan edi.
tasvirida “go’zal”ga nisbatan “barno” so’zi “chiroylilik” tushunchasini bir bahya balandlatadi va shu 
insoniylashgan (yuqorida insoniylashmagan biron bir narsa adabiyotga daxldor bo’lmasligini 
ko’rgandek) xislati bilan kitobxonda emosional (hissiy) tuyg’uni tiriltiradi. 
Demoqchimizki, adabiyot uchun so’zning asl va ko’chma ma’nolari, ya’ni leksik ma’nosi 
birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Aniqrog’i tasavvur qilishingiz uchun, shuni aytish yetarlidir: 
“anor, shirin, yemoq” kabi so’zlar predmet, belgi, harakat va holat haqida ma’lumot beradi, asl 
ma’nosini bildiradi. Bu so’zlardagi ma’no xususiyatlarini odamga ko’chirilsa (insoniylashtirilsa), 
ko’chma ma’noda ishlatilsa – “Anor yuzli, shirin so’zli Oybek yemoqqa kirishdi”, desak, “Oybek” 
degan odam (tushuncha)ning ko’rinishini, sifatini, holatini ongimizda in’ikos ettiramiz, aniq tasavvur 
qilamiz. 
Adabiy asar tilining obrazliligini, ta’sirdorligini, muallif va qahramonlar nutqining badiiyligini, 
oqibatda, muayyan g’oyaning tirikligini ta’minlashda shakldosh (omonim), ma’nodosh (sinonim), zid 
(antonim), eskirgan (arxaizm), tarixiy (istorizm), yangi (neologizm), sheva (dialektizm) va shu kabi 
so’zlarning ham ahamiyati beqiyosdir. Ularning jami maxsus leksik boylik (resurs)lar deb yuritiladi. 
1. Omonim (yunon. Homos – bir xil va onyuma – nom shakli (talaffuzi va yozilishi) bir xil, 
ammo ma’nolari har xil so’zlar va iboralardir. 
Qo’lingdan kelguncha chiqar yaxshi ot, 
Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot. 
Nasihat yod qilib ol, farzandim, 
Yolg’iz yursa, chang chiqarmas yaxshi ot. 
Fozil Yo’ldosh o’g’lining “Ravshan”idan keltirilgan bu nasihatomuz tuyuqning birinchi 
misrasidagi “ot” - “nom” ma’nosida, ikkinchi misradagi “ot” - “qo’y” (“itqit”, “otib yubor”) 
ma’nosida, to’rtinchi misrada “ot”-“hayvon” ma’nosida qo’llanilmoqda. 
Badiiy asarda so’zlarning yoki ayrim harflarning talaffuzi va yozilishidagi o’xshashligi asosida 
bir xil yoki o’xshash shaklda ham turli ma’nolar ifodalanishi mumkin: 
Qizarib pishgan olmadi, 
Olmadan nega olmadi? 
Olmagani xo’p bo’bdi,
Endi kelsa – olma dih 
(Birinchisida “olma” (meva), ikkinchisida “olmadi” (uzmadi), to’rtinchisida “olmasin”). 
Omonim ko’p ma’noli so’zlar (polisemantizm)ga ham o’xshab ketadi. Ko’p ma’noli so’zlardan 
bittasi “jon” so’zidir. “O’zbek tilining izohli lug’ati”da uning (I tom, 286-287 betlar) o’n uch xil 
ma’nosi qayd qilingan: 1. Din va falsafada: tandan jon chiqib, ruhga aylanib abadiy yashaydigan narsa; 
2. Sezuvchi, his etuvchi tan, badan; 3. hayot, hayot-mamot; 4. Kishi, odam; 5. Qo’shimcha 
aniqlovchilar bilan qo’llanib “bosh”, “jussa” (qiz joning bilan qayon borasan?) ma’nolarini ifodalaydi. 
6. Ko’chma ma’nolarda: kuch, quvvat, mador; 7. Yaxshi ko’radigan, sevimli, yoqimli kishi yoki narsa; 
8. Biror ish, soha yoki doirada ilhomlantiruvchi, tashkil etuvchi, tashkilotchi shaxs; 9. hayot manbai, 
hayot bag’i
щlovchi narsa va sh.k. 

---

69 
Ko’rinadiki, “jon” so’zining hamma ko’chma ma’nolari uning asl ma’nosidan kelib chiqadi, ular 
o’rtasida ichki bog’lanish bo’ladi. omonimlarga bu xususiyat xos emas. Shu sababga ko’ra yuqoridagi 
“ot” va “olmadi” so’zlari-omonim, “jon” so’zi esa-polisemantizmdir. 
2. Sinonim (yunon. Synonymas-bir xil) – shakli (talaffuzi va yozilishi, hissiy buyog’i va ohangi) 
har xil bo’lgan, ma’nodosh so’zlardir. Jumladan, barno, dilbar, zebo, gulyuz, dildor, dilnavoz, dilozor, 
malak, nigor, pari, parivash, sanam, sitamgar, ma’shuqa, farishta kabi so’zlar “yor” va “go’zal” 
ma’nolarini ifodalagan. Ikki yoki undan ortiq ma’nodosh so’zlarning kelishi sinonimik qatorni va shu 
qatordagi so’zlardan adabiy tilda eng ko’p ishlatiladigan bosh (dominanta) so’zni tashkil qiladi. 
Beg’ubor, zilol, musaffo, nafis, jilvakor, fusunkor sinonimik qatorning bosh so’zi “beg’ubor”dir. 
Chappar urib gullagan bog’in, 
O’par edim Vatan tuprog’in. 
Bu shundayin ajib diyordir, 
Buning qiziq hikmati bordir. 
Shunday o’lka doim bor bo’lsin, 
Shunday o’lka elga yor bo’lsin. 
“Vatan” ma’nosi “Vatan” so’zidan tashqari “diyor”, “o’lka” so’zlari orqali qirralarini 
chuqurlashtirgan, bir-biriga muvofiqligi-musiqiylikni yuzaga chiqarganki, uni to’lib-toshib kuylaysan, 
odamh 
3. Antonim (yunon. Antonimos-qarshi nom, zid) deganda bir-biriga qarama-qarshi, teskari 
ma’nolarni ifodalovchi so’z va iboralar tushuniladi: jumladan, E.Vohidovning “Yomonning so’zi” 
she’ri shunday boshlanadi: 
Sen yaxshisan, 
Men yomondirman, 
Sen borsanki men omondirman. 
Meni qattol yaratgan hayot, 
Seni qilgan ojiz, benajot. 
Sen-niholsan, zavoling o’zim, 
Sen-tiriklik, men esa-o’lim. 
Kunduz bo’lsang, men tun bo’laman, 
Sen bor bo’lsang, butun bo’laman. 
Beomonman, lekin omonman, 
Chunki sendek men ham insonman. 
Bu bandda “yaxshi-yomon”, “qattol-ojiz”, “tirik-o’lik”, “kunduz-tun” kabi bir-biriga zid 
so’zlarning ketma-ket kelishi, “Yomon”ning ichki dunyosini bo’rttirib va yorqin qilib ifodalashga 
yordamga kelayapti, eng asosiysi, “Yomon”ni borlig’icha namoyon bo’lishiga imkoniyat yaratayapti. 
Mumtoz adabiyotda ham bu vosita ko’plab qo’llanilgan bo’lib, u tazod deb yuritilgan. Tazodda 
qarama-qarshi qo’yilgan ikki taraf (obraz, predmet, hodisa) ayni zamonda uzviy ravishda bir-biriga 
bog’lanib kelgan.