Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyotshunoslik nazariyasi»
Mavzu: Mazmun va shakl. Tema va g’oya
Download 0.93 Mb.
|
Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti «adabiyots
|
Mavzu: Mazmun va shakl. Tema va g’oya
Reja:
Badiiy asar – yaxlit va betakror olam Badiiy mazmun Adabiy – badiiy shakl Mazmun va shaklning o’zaro aloqasi Badiiy ijod jarayonini ko’pincha ayolning boshqorong’i bo’lishi, homila ko’rishi va tug’ishiga o’xshatishadi. Buning asosi bor. Obraz ham amalga keladi, oy-kun, vaqti-soati yetiladi va oxiri tug’iladi. Shuning uchun ham Mirmuhsin “Yozuvchi uchun hamma asari ham farzandidek aziz... shaxsan men uchun “Degrez o’g’li”...hayotimning yaxlit bir bo’lagi”1, - deb yozadi. S.Ahmad “Mening jiddiy hikoya yozishim xuddi ayol kishining ko’z yorishidek azobli bo’ladi”2, - deb ta’kidlaydi va ikkinchi bir o’rinda “Oy-kuni yaqin ayolning ikki yo’l o’rtasida turipti, deyishadi. Ayol yo bola tug’adi, yo halok bo’ladi Ana shunday azoblar bilan bola tuqqan xotinlar bor... Yozuvchi ham xuddi shu onaga o’xshaydi”1, - deya o’z “dahlsiz” dunyosi bilan tanishtiradi. V.G.Belinskiy ham o’zining “Yevgeniy Onegin” tahliliga bag’ishlangan 5-maqolasida: “Ona chaqaloqni qornida paydo bo’lishidan to oy-kuni yetguncha saqlaganidek, san’atkor ham o’zida poetik fikrning urug’i(homilasi)ni paydo qiladi, oy-kuni to’lgancha saqlaydi; ijod jarayoni bola tug’ish jarayoniga monanddir va bu jismoniy hodisaning ma’naviy azoblari san’atkor uchun begona emas”2, - deb badiiy ijod yakuni bilan bola tug’ilishi o’rtasidagi moslikni alohida qayd etadi. Oddiy tug’ish – bola kindigining kesilishi bilan tugaydi. Kindikning kesilishi bilan u ona organizmidan ajraladi va mustaqil hayotga qadam qo’yadi. U endi garchi ota-ona bilan aloqasini uzmasa-da (chunki shulardan tug’ilgan va shular tarbiyasida bo’ladi), endi u yaxlit, jonli vujud, mustaqil va o’zigagina xos bo’lgan hayotning egasidir. Xuddi shu jarayon kabi badiiy ijodda ham “Kindikni kesish” - obrazni o’zdan (muallifdan) ajratish holati mavjud. Bu ijodning mohiyatini belgilovchi va ochuvchi asosiy nuqtadir. Aytmoqchimizki, obraz san’atkorning ongi va qalbida tug’ilgan bo’lsa ham, adabiy asar sahifasiga qadam qo’yar ekan, u mustaqillik kasb etadi, “o’zgacha” yashash huquqini qo’lga kiritadi. U yozuvchi xayoli, tasavvuri, tajribasi, xotirasi, talantining mevasi (masalan, L.Tolstoy aytgan ekan: “Anna Karenina ham mening bir bo’lagimdan bino bo’lgan”) va ayni paytda, yozuvchiga o’xshamaydigan, uning hayot yo’lini takrorlamaydigan (mas., L.Tostoy – Anna Karenina emas) ob’ektiv “o’zgacha” dunyoning, ob’ektiv “o’zgacha” qalbning jonli egasidir, “o’ziga biqiq bir olamdir” (V.Belinskiy). Xuddi shunday olamlarning o’zaro munosabatlari tasviridan – bo’lishi mumkin bo’lgan hayotning yaxlit, bir butun manzarasi gavdalanadi – badiiy asar dunyoga keladi. Badiiy asar va undagi qahramonlar – barkamolligi bilan birdaniga ishga kirishadi: kuchli hayajon va zavq uyg’otish orqali kitobxonning fe’l-atvorini, dunyoqarashini, xatti-harakatini – ruhiy va tashqi olamini o’zligi bilan boyitadi, poklaydi va ezgulikka, insoniylikka yetaklaydi. Ushbu jarayonning mohiyatini to’liqroq anglashning zarurati shundaki, u badiiylik unsurlarining barchasini yanada aniqlashtiradi, oydinlashtiradi, yaqqol bilishga va amaliyotda asosliroq foydalanishga imkoniyat yaratadi. Darhaqiqat, badiiylikni vujudga keltiruvchi – mavzu va g’oya, obraz va xarakter, syujet va kompozitsiya, badiiy til va uslub, tur va janrlar kabi vositalar har bir asarda betakror tarzda uyg’unlashadilar va har safar ham jonli bir vujudni – aniq bir farzandni dunyoga keltiradilar. Shu sabab ham adabiyot(insoniyat)ni o’rganish uchun, dastavval, asar (farzand)ni tahlili – aniqroq saboq va xulosalarga olib keladi; ha, o’zlikni bilmasdan turib, insonni bilish mumkin emasligini, adabiy jarayon ham tasdiqlaydi. Shu mulohazalarga asoslanib, badiiy asarni qismlarga bo’lib tekshirishga o’tamiz. Bularning birinchisi – mazmun va shakl hodisasidir, chunki har qanday predmet, hodisa, narsa – o’zining mazmuni va shakli mutanosibligida voqye bo’ladi va mavjudligini, birbutunligini namoyon etadi. Mazmun. hayot – tabiiy borliq (tabiat) ijtimoiy borliq (jamiyat), insoniy borliq(inson)da mavjud ekan, demak, ana shu shakllarning yashash tarzi va munosabatlari mazmunni tashkil qiladi. Shunga asosan, hayot doimo san’at, adabiyotning asosi va mazmuni bo’lib kelgan. Aniq bir asarda tasvirlangan hayot parchasi – shu asarni mazmuni sanalgan. Jumladan, “O’tgan kunlar” romanining mazmuni deganda, biz XIX-asrning ikkinchi yarmidagi o’zbek xalqi hayotini tasavvur qilamiz. Otabek, Kumush, Zaynab taqdirlarida sevgi-muhabbatni, kundoshlikning fojeali oqibatini, homid, Musulmonqul cho’loq, Aziz bachcha, O’tabboy qushbegi, hudoyorxon kabilar taqdirida feodal tuzum siyosati va kirdikorlarini, Yusufbek hoji, O’zbekoyim, Mirzakarim qutidor, Oftoboyimda farzandlarga mehr-oqibatni, orzu-armonlarni va hokazo jonli voqealarning barchasini ko’z o’ngimizga keltiramiz. Badiiy asarda hayot parchasi yozuvchi dunyoqarashi va salohiyatiga muvofiq anglashilgan, baholangan, to’ldirilgan, ta’sirchanlashtirilgan voqyelik sifatida tasvirlanadi. Demak, uning mazmunida muallifning hayotni qanday tushunishi, uni qanday baholayotgani ham muhrini bosadi: mazmun fikr bilan, to’g’rirog’i yozuvchi g’oyasi bilan chambarchas bog’lanadi; g’oyaviy mazmun (bir butun va hal qiluvchi kuch) obrazlar qismati orqali tiriladi. “O’tkan kunlar”dagi XIX asrning ikkinchi yarmi – “tariximizning eng kirlik, qora kunlari bo’lg’an keyingi “xon zamonlari” tarzida Abdulla Qodiriyning bahosini oladi va romandagi Otabek, Yusufbek hoji, O’zbekoyim, hasanali, Kumush, Mirzakarim qutidor, Oftoboyim, Zaynab, homid, usta Alim, Saodat va shu kabi o’nlab taqdirlar qismatida isbotini topadi. Ana shu g’oya asosida obrazlarning tartiblashtirilgan, yaxlitlashtirilgan o’zaro munosabatlari (kompozision qurilish - “asarning tashkilotchi intizom kuchi”)dan syujet yaratiladi, voqealar xarakter mantig’iga, xarakterlar voqealar mantig’iga mos harakatlanadi. Bularning barchasiga so’z jon ato etadi... Ana shu xususiyatiga binoan obraz (xarakter) alohida qudratga ega bo’ladi, ya’ni u g’oyaviy mazmunga nisbatan shakl va ayni paytda, boshqa unsurlar (kompozitsiya, syujet, so’z va sh.k.)ga nisbatan mazmun (adabiy asarning bosh vazifasi xarakter yaratish) hodisasi hamdir. Xarakter (obraz) bir vaqtning o’zida ham shakllanadi, ham mazmunlashadi: u mazmun va shaklni jon va jasad kabi yaxlitlashtiradi, birbutunlikda tiriltiradi. Biri-birisiz keraksiz matohga aylanishini yaqqol namoyon etadi. Shuning uchun ham V.Belinskiy asosli ta’kidlagandi: “Mazmunni ifodalovchi shakl bir-biri bilan shunday bog’liqki, shaklni mazmundan ajratish-mazmunni yo’q qilish, mazmunni shakldan ajratish-demak, shaklni vayron qilishdir”2
Shuni doimo yodda tutish lozim: mazmunga nisbatan shakl ikkilamchidir, mazmundan kelib chiquvchidir, ayni paytda, judayam faoldir. Faolligi shundaki, u mazmunni, o’zida voqyelik mohiyatini kashf etgan mazmunni go’zallashtiradi, tiniq va betakrorligi bilan maftunkor qiladi, yoniqligi, ohanraboligi bilan zavqu shavqqa ko’madi. Ana shunday vobastalik hayotni chuqur tahlil qilishni, uning mohiyatini ifodalashni, ifodalaganda ham kuyib va yonib, yoqlab va rad etib, quvonib va g’amga botib (qo’yingki, mazmun talabiga, hattoki mazmun ohangiga mos tarzda), boyitib va mubolag’ali qilib tasvirlashi lozim, ana shundagina haqiqiy badiiy asar tug’iladi. Bu talabga rioya qilinmaganda, hayotdan nusxa ko’chirish (fotografik obraz) naturlizm (lat. Naturra-tabiat) dunyoga keladi: mohiyatdan ko’ra sirtqi ko’rinish, tiniqlik o’rniga hayotiy materialni aynan tasvirlsh yetakchilik qaladi. Jumladan, Faxriyorning: “oy bolta” -
nomli bitigini, hozirgi she’riyatimizda “ikkigina so’zdan iborat butun boshli bir she’r”, u tugal asar1, deb baholash noo’rindir, chunki unda eng asosiy narsa shoir tomonidan anglangan va uni aynan o’quvchida ham xuddi shunday idrok qilishni yuzaga keltiradigan poetik mazmun yo’q... “oy”ning ham, “bolta”ning ham va ular o’rtasidagi bog’lanishning ichki mohiyati ham kashf etilmagan. Shodlik va baxt kuychisi h.Olimjoning “Xayolimda bo’lding uzun kun...” she’rida esa bu mulohazalarning tamoman aksini – poetik kashfiyotni ko’ramiz, uning mutanosibligini, qalb torlarini sehrli tebratishidan hayajonga tushamiz, “hiylagar oy, sehrgar dilbar kimnidir yodimizga solib qo’yganidan” huzur va sog’inch tuyamiz: Xayolimda bo’lding uzun kun, Seni izlab qirg’oqqa bordim. Och to’lqinlar pishqirgan tunda, Topib ber, deb oyga yolvordim. Ishon bunga, seni doimo Esga solur chiroyli tunlar. Sho’x yulduzlar, salqin saharlar, Esga solur baxtiyor kunlar. To’leimning oshinosi sen, Sen sevgimninng ko’kargan bog’i. Sening bilan birga iqbolim, Ishonchimning sen vafo tog’i. Meni qurshar salqin bir havo, Suv ustidan tun quyuladi. Shunda qancha-qancha gaplarni Esga solib oy ham to’ladi. Kecha jimjit, yolg’iz to’lqinlar, Pishqiradi bilmay tinimni. hiylagar oy, sehrgar dilbar Solib qo’yding yodimga kimni?..1 Ushbu she’rninng shaklini yuzaga chiqaruvchi vositalar: she’rning ritmi, turoqlanishi, vazni, qofiyalanish tartibi, ohangi, poetik sintaksisi, fonetikasi, badiiy-tasviriy vositalari kabilar tushuniladi. Bu shakliy vositalarning barchasi birvarakayiga lirik qahramonning sevgilisiga bo’lgan muhabbatini, bu muhabbat uyg’otgan sog’inchni ochib berishga xizmat qiladilar. Mazmun va shakldagi ana shunday yaxlitlik – poetik asarni jo’shqin, ta’sirchan qilgan. Mazmun sayoz bo’lganda-chi? Shakl yasama bo’lmaydimi? Shu nuqtai-nazardan hozirgi jarayonga bir nazar tashlaylik. San’at – serzavq go’zallik, o’ta nafislik, to’kis uyg’unlik, huzurbaxsh oromijonlik xislatlari – mazmun shaklning yaxlitligi bilan maftun etadi, ezgulikka yetaklaydi, ayniqsa, ishqni kuylaganda ko’ngilga olov tashlaydi: musiqa, so’z va ovoz bir-birlarining taniga, yo’q, yo’q, jon-jonlariga singishib ketganda, uchchalasidan yorqin jonbaxsh bir olam yaralganda oh deysan, yoqangni yirtasan, ko’z yoshi to’kasan, joning o’rtanadi, qalbingda har qanday tuyg’ung yonadi va shu olovda pishib, toblanib, yangilanib ezgulik ruhini socha boshlaydi. Tinglang-a: Umr o’tar, vaqt o’tar, Xonlar o’tar, taxt o’tar. Omad o’tar, baxt o’tar, Lekin hyech chiqmas yodimdan Sening yurishlaring, sening kulishlaring?.. Bu oshiq-sadoqat timsoli, ishqning jahoni; u yori uchun shunchalik kuyub-yonadiki, Sizning aqlingizni eritib yubora oladi, qalbingizda g’ulg’ula solib, uni jo’nbushga keltirib qaynatadi, har qanday g’ubordan ozod etadi. Ana shunday haqiqiy oshiqqa sal-pal o’xshashga intilayotgan, klipdan ayyorona (o’zini ko’z-ko’z qilishda) foydalanayotgan, ko’ziga tupuk surtib irg’ishlayotgan, o’zini bo’lar-bo’lmasga dam choptirayotgan, dam dumalayotgan, dam cho’ziltirayotgan, dam yig’latayotgan, dam kuldirayotgan... “Zohiri sadoqat bilan burkangan ichi esa fisqi-fasod bilan bulg’angan” qalbaki oshiqlarning urchiganiga, “Ohu zoriga” nima deyishni bilmaysan? Bu oshiqlar, Alisher Navoiy bobokalonimiz “hayrat ul-abror” dostonlarida aytganlaridek, “Yoridan o’z hohishining ushalishini talab qiladi: gap-so’zidan esa adabsizligi bilinib turadi. Goh yorining la’l labidan jon ta’ma etadi, bitta jon emas, imkoni bor hamma narsani so’raydi. Goh u yorning gul hidli badanini, taninigina emas, tanasining har bir a’zosini vasf qiladi. Jimjimador xatlari hazil kitobiga o’xshaydi, uning mazmuni fahsh, yolg’on va firibdan iborat. Ko’zbo’yamachining shishasini usti sofu lekin zimniga yuz xil makru-hiylasi, yolg’on joylashgan. Shu ham oshiq hisoblanadigan bo’lsa, uni o’ldirish, boshdan-oyoq vujudini ko’ydirish kerak”. Bu oshiqlarning biri (radioda): Sen meni qayering-la sevasan?” desa, ikkinchisi: “Yondiradi voy-voy, diling kuyar Voy-voy yuzlaringni ko’ydiradi Seni sehrlab oladi”, - deb ko’ylaydi. Uchunchisi (televizorda): “Buloqdek qaynab yotsam Sochingni o’ynab yotsam”, - deya orzusini ashula qilsa, to’rtinchisi undan oshib tushadi: “Achom-achom qilasiz, Yuzlarimdan o’pasiz. Sevib turib goh-gohida Xiyonat ham qilasizh..” Yopirayh Bu Istiqlol ma’naviyatining mohiyatiga o’t qo’yish emasmi? Yoshlarni beodoblikka, fahshga chaqiriqdek tuyulmayaptimi? Zamonamiz oshig’i shunchalik bema’nimi? Uning qalbida nahot shunaqa shavqlar-pafos, bosh ohang bo’lsa?.. Nahot shu so’zlar ko’ngildan chiqqan bo’lsa? Teskarisi bo’lgani uchun ham so’zlar bemaza, mazmuni sayoz va oddiy, ta’siri shaytoniy. holbuki, “haqiqiy oshiq deb sen shuni bilki, u dard bilan yashaydi; uning tili ham, dili ham, ko’zi ham pok bo’ladi, ishq uni o’z “men”idan pok qilib, hatto fano o’tiga xashak qilgan bo’ladi”: Oshiq ani bilki, erur dardnok, ham tilu ham ko’ziyu ham ko’ngli pok. O’zlugidin ishq ani pok etib, Balki fano o’tiga xoshok etib.
Xullas, badiiy asarda mazmun shaklga, shakl mazmunga judayam tabiiy (yasama emas) monand bo’ladi, vobastalik va birbutunlik yuzaga keladi. Garchi, shartli ravishda mazmun-g’oyaga, shakl-badiiylikka bo’ysinsa-da, ikkalasi yaxlitlashgandagina (badiiylik g’oyalashganda, g’oya badiiylashganda, ya’ni biri-birining ichiga kirganda, biri-birining ichidan chiqqanida) – badiiy asar kashf etiladi. Shuning uchun ham nazariyotchi alloma Izzat Otaxonovich Sultonov haqlar: “Badiiy asar go’yo bir jonla organizmdir: organizm jonsiz yashay olmaginidek, “jon” ham tanasiz o’zini namoyon qilolmaydi. Jonli organizmning eng kichik hujayrasi ham unda aylanib turgan iliq qon tufayli yashagani kabi, kichik qismi ham unga hayot baxsh etib turgan mazmun tufayli yashaydi va shu mazmunning tashqi ifodasi, nishonasi bo’lib xizmat qiladi”. Mazmun va shakl davr va zamonlar taraqqiyoti bilan, inson, tabiat, jamiyat haqidagi bilimlar o’sgani sayin – ularning talabiga monand o’zgarib boradi. Jumladan, talabalik hayoti kechagi o’quvchini o’zgartiradi; yangi va chuqurlashtirilgan bilimlar uning ongi, tushunchasini boyitadi. Shahar hayoti uning ma’naviyatiga, madaniyatiga ta’sir qiladi; uning tashqi ko’rinishi (kiyinishi, soch turmaklashi va h) o’zgaradi. Mazmun tashqi ko’rinishga ta’sir ko’rsatganidek, shakl mazmunni chuqurlashtirishga olib keladi. Ma’lumki, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani 1972 yilda yozib tamomlangan va 1979 yilda bosilib chiqqan edi. Oradan 20 yil o’tdi. Shu davr ichida Bobur istiqlol tufayli qaytadan kashf qilindi, Zokirjon Mashrabov boshliq Bobur ekspedisiyasi jahonni kezib, yangi-yangi tarixiy faktlarni kashf etdi. Ana shu haqiqatlar yozuvchi tomonidan dilda pishitilgandan so’ng, “Yulduzli tunlar”ning syujet chiziqlariga uzviy bog’landi, “Amir Temur va Bobur Mirzo orasidagi vorisiylikka, irsiy va ijodiy yaqinlikka bag’ishlangan boblar va lavhalar” (P.Qodirov. Yulduzli tunlar. Bobur, T., “O’zbekiston”, 1999, 4-bet) romanga kiritildi va u mukammal asarga aylandi. 1999 yilda “Yulduzli tunlar Bobur” nomi bilan nashr etildi. “O’rni kelganda yosh shoir ukalarimga bir gapni aytib o’tay, zinhor bitta she’rni bir o’tirishda yozdim deb maqtanib yurmang, she’r, ya’ni so’z ayrim unli va undoshlariga qadar tinimsiz sayqal topgandagina va ayni chog’da, birinchi yozilishdagi ruhiy quvvat va sehrini yo’qotmagan taqdirdagina mukammal asarga aylanishi mumkin” (Ko’rgan-bilganlarim, O’zAS, 23 fevral 2001 yil), - deydi Abdulla Oripov. Demak, yozuvchi-san’atkor bir necha bor asar qo’lyozmalari ustida ishlar ekan, uning tuzatishlari faqatgina til va uslubga doir bo’lmaydi, balki har gal “birinchi yozilishdagi ruhiy quvvat va sehrini” - mazmunni bekamiko’st bo’lishi ustida ishlaydi.
Download 0.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|