Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti organik kimyo

ASIKLIK BIRIKMALAR
TO‘YINGAN UGLEVODORODLAR
Parafinlarning gamalogik qatori, naminklatura, izomeriya. Tabiatda uchrashi va hosil bo`lishi, hossalari va reaksiyalari
Reja:

1. 
   Tabiatda uchrashi, gamalogik qatori, nomlanishi va izomeriyasi.
   
2. 
   Olinish usullari.
   
3. 
   Fizikaviy hossalari.
   
4. 
   Kimyoviy hossalari.
   
5. 
   Ishlatilish sohasi.
   
6. 
   Amaliy ish.
   

Tayanch iboralar: gomologik qator, izomer, to‘yingan, alkan, parafin, radikal, kreking, Vyurs, Kolbe.
Molekulalaridagi uglerod atomlari o‘zaro oddiy -bog‘lar bilan bog‘langan va qolgan valentliklari vodorod atomi bilan to‘yingan birikmalar to‘yingan uglevodorodlar yoki alkanlar (parafinlar) deb ataladi.
Parafinlar deyilishiga sabab oddiy sharoitda hech qanaqangi kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi, o‘ta passiv moddalardir.
Gomologik qatori quyidagicha:
CH₄ – metan C₂H₆ – etan
C₃H₈ – propan C₄H₁₀ – butan
C₅H₁₂ – pentan C₆H₁₄ – geksan
C₇H₁₆ – geptan C₈H₁₈ – oktan
C₉H₂₀ – nonan C₁₀H₂₂ – dekan.
Umumiy formulasi – C_nH_2n+2
Tuzilish va kimyoviy xossalari o‘xshash bo‘lib, tarkibi bir yoki bir necha CH₂ guruh bilan farq qiluvchi moddalar qatori gomologik qator deyiladi. Moddalar esa gomologlar deyiladi.
Izomeriya. Organik moddalarning anorganik moddalardan farqi ular orasidagi izomeriya hodisasining juda keng uchrashidir.
Izomeriya grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, teng qism degan ma’noni bildiradi. Bu terminni fanga Shved olimi Ya.Berselius tomonidan kiritilgan. Kimyoviy tarkibi va molekulyar massasi bir xil, lekin tuzilish formulasi va fizik-kimyoviy xossalari turlicha bo‘lgan moddalar izomer moddalar yoki izomeriya deyiladi.
Metan, etan, propanning izomeri yo‘q. Butanning ikkita, pentanning uchta izomeri mavjud.



n-butan

izobutan

n-pentan izopentan neopentan

To‘g‘ri zanjirli ko‘rinishdagi birikmalarga normal birikmalar deyiladi va n-harfi bilan belgilanadi. Izobutan, izopentan va neopentandagi uglerod zanjiri esa tarmoqlangan. Bunday birikmalar izobirikmalar deyiladi. Bu izomeriya struktura izomeriya yoki uglerod skeletining izomeriyasi deyiladi. Uglevodorod molekulasidagi uglerod atomlarining soni ortib borishi bilan izomerlarning soni ham tez ortib boradi. Masalan,

C₄H₁₀ – 2 ta
C₅H₁₂ – 3 ta
C₆H₁₄ – 5 ta
C₇H₁₆ – 9 ta
C₈H₁₈ – 18 ta
C₉H₂₀ – 35 ta
C₁₀H₂₂ – 75 ta
C₁₅H₃₂ – 4347 ta.
To‘yingan uglevodorod molekulasidan bitta vodorod atomi olinsa, ularning radikallari hosil bo‘ladi (ya’ni C_nH_2n+1).
Ular juda beqaror, reaksiyaga aktiv kirisha oladigan zarrachalardir. Ularni nomlashda –an qo‘shimchasi –il ga almashtiriladi.