Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti psixologiya kafedrasi

guruhlarga,  ularning  mulki  yoki  madaniyatiga  tahdid  solishga  qaratilgan 
                                                 
1
Қаранг: Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23. 
1
Қаранг: Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23. 
 

---

 
 
25 
qarama-qarshi  turish  turi  tushunilib,  bunda  kurash  hujum  yoki  mudofaa 
shaklida kechadi. 
    Ijtimoiy konflikt  o’z ichiga  
shuningdek,  individ  yoki  guruhning  dushman 
taraf faoliyatini cheklashga, boshqa shaxs yoki guruhlar manfaatiga zarar yetkazishni 
cheklashga  qaratilgan  faolligini  ham  oladi.  Konfliktlar  muammosi  yana  qator 
atamalar:  nizolar,  debatlar,  munozaralar,  kim  oshdi  savdosi,  raqobatchilik,  nazorat 
ostidagi  kurashlar,  egri  va  to’g’ri  zo’ravonlik  kabilardan  foydalanadi.  Ko’p 
tadqiqotchilar konfliktni  umumiy va tarixiy o’zgarishlar bilan qo’shib o’rganadilar. 
Boshqacha qilib aytganda, biz jamiyatning tabiat bilan yoki insonning o’zi bilan 
bo’ladigan «konflikt»larini o’rganmaymiz. Bu hollarda shubhasiz ziddiyatlar bo’ladi, 
biroq «konflikt» so’zi bunday vaziyatlarda ishlatilganda qo’shtirnoq ostida yoziladi, 
chunki u konfliktning asl ma’nosi bilan aynan  emas. 
Shunday  qilib,  ijtimoiy  konfliktda  doimo  kamida  ikkita  qarama-qarshi 
kurashuvchi taraflarning bo’lishi zarur. Ularning hatti-harakatlari odatda o’zaro bir-
birini  istisno  qiluvchi  manfaatlarga  erishishga  yo’naltiriladi  va  demak,  ular  
to’qnashadilar. Barcha konfliktlar uchun taranglashuv  xos bo’lib, unda odamlar o’z 
harakatlarini  u  yoki  bu  tarzda  o’zgartirishga,  bunday  vaziyatdan  saqlanishga  yoki 
moslashishga majbur bo’ladilar. 
Sosial  konfliktga  nisbatan  eng  to’laroq  ta’rif  adabiyotlarda  tadqiqotchi  olim 
Ye.M.Babasov  tomonidan  berilgan:  «Ijtimoiy  konflikt  (lotincha  «conflictus»  - 
to’qnashuv) - bu ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashuvining eng oxirgi holati bo’lib, unda 
turli  ijtimoiy  uyushmalar  -  sinflar,  millatlar,  davlatlar,  ijtimoiy  guruhlar,  ijtimoiy 
institutlar  va  boshqalarning  manfaatlari,  maqsadlari,  rivojlanish  tendensiyalaridagi 
qarama-qarshiliklar  yoki    muhim  tafovutlar  bilan  bog’liq  bo’lgan  holda  ular  orasida 
bo’ladigan  to’qnashuv  namoyon  bo’ladi.  Ijtimoiy  konflikt  ijtimoiy  muammo 
yechimini    taqozo  etuvchi  muayyan  vaziyatda  shakllanadi  va  hal  qilinadi.  U  yetarli 
miqdorda  sabablarga,  o’zining  ijtimoiy  ifoda  etuvchisi  (sinflar,  millatlar,  ijtimoiy 
guruh va sh.k.)ga, muayyan funksiyalarga, keskinlikning davomiyligiga va darajasiga 
ega»
1
.  
    Bu  ta’rifda  konfliktning  ba’zi,  xususan,  ruhiy  jihatlari  o’z  aksini  topmagan. 
Tadqiqotchi  Yu.G.Zaprudskiy  esa  aynan  shu  jihatga  alohida  e’tiborni  qaratgan: 
«Ijtimoiy  konflikt  -  bu  ijtimoiy  subyektlar  manfaatlari,  maqsadlari  va  rivojlanish 
tendensiyalaridagi  obyektiv  farqlar  qarama-qarshiligining  oshkora  yoki  yashirin 
holati,  mavjud  ijtimoiy  tartibga  nisbatan  qarshi  turish  asosida  ijtimoiy  kuchlarning 
bevosita  to’g’ridan-to’g’ri  va  bilvosita  to’qnashuvi,  yangi  ijtimoiy  birlikka  olib 
boradigan  tarixiy  harakatning alohida shaklidir»
2
.  Boshqa  bir  guruh    mualliflar  esa, 
konfliktga  quyidagicha  ta’rif  beradilar,  ya’ni:  ‖Konflikt    -    sig’ishmaydigan  
maqsadlarga  ega yoki  shunday  maqsadlar  haqida   fikr  yurituvchi  ikki  va  undan   
ortiq  tomonlar ( odamlar  va  guruhlar)   o’rtasidagi  munosabatlardir‖
3
. 
Bu  ta’rif  keng  va  umumiy  ko’lamda  berilgan,  shu  bilan  birga  unda  «quyi 
darajada»gi  -  turmush,  ro’zg’or,  oila,  mehnat  konfliktlari  haqida  gapirilmaydi. 
T.V.Novikovaning ta’rifiga ko’ra, «Ijtimoiy konflikt - bu taraflar (subyektlar) o’zaro 
                                                 
1
Қаранг: Социологический словарь. Минск, 1991. С.80. 
2
 Қаранг:Запрудский Ю.Г. Социальный конфликт. Ростов, 1992. С.54. 
3
Қаранг: Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001. С.23. 

---

 
 
26 
munosabatlaridagi bir-birini istisno qiluvchi yoki bir-biriga zid bo’lgan muayyan o’z 
maqsadlariga erishishga yo’naltirilgan vaziyatdir»
4
. 
Ijtimoiy  hayotning  turli  sohalarini  o’rganishda  tadqiqotchilar  odatda 
konfliktologik yondashuvni qo’llaydilar. Xalqaro siyosatda konfliktologik yondashuv 
katta  ahamiyatga  ega.  Bu  yondashuv  yurisprudensiyada  ham  qo’llanishi  mumkin, 
masalan,  jinoyatga  odamlar  o’rtasidagi  konflikt  natijasi  deb  qaralgan  vaqtda  uning 
paydo bo’lish mexanizmini kuzatish mumkin. Konflikt sud jarayonida ham namoyon 
bo’ladi  (bir  tomondan  -  ayblanuvchi  va  uning  himoyachisi,  boshqa  tomondan  - 
jabrlanuvchi va qoralovchi). 
Konfliktga yaqin turuvchi boshqa hodisalar ham bor, ya’ni: musobaqa, tortishuv, 
raqobat.  Bu  hollarda  ham  taraflarning  qarama-qarshi  turishi  kuzatiladi  .  Biroq  bu 
qarshi kurash qoida bo’yicha dushmanlik darajasigacha keskin tus olmaydi yoki  agar 
bunday  yovuzkorlik  mavjud  bo’lsa  ham  (masalan,  raqobatda),  u  boshqa  tomonning 
qonuniy harakatiga to’sqinlik qiluvchi birgalikdagi harakatga aylanmaydi. Har qaysi 
taraf  yutuqqa  erishishga  intilib,  qarshi  tomonni  yengishga  harakat  qilib  «O’z  
maydonida» ish ko’radi. Lekin bunda taraflarning harakatlari ijobiy (pozitiv) bo’lib, 
ular o’zlarining maksimal yutuqlariga intiladilar, raqibini yengish ular uchun pirovard 
maqsad  emas.  Shunday  qilib,  konflikt  va  musobaqa  aynan  bir  xil  emas,  biroq 
musobaqa  konfliktga  aylanishi  mumkin.  Bu  hol    raqobatga  ham  taalluqli, 
raqobatdoshlar bir-biriga to’g’ridan-to’g’ri tazyiq ko’rsatishga o’tishlari mumkin. 
     Ba’zi  o’yinlar,  ayniqsa,  sport  o’yinlari  konflikt  tarzida  tashkil  qilinadi 
(masalan, boks). Lekin bu yerda mohiyat bo’yicha gap konfliktga taqlid qilish haqida 
borayotganligi ravshan. O’yin tugashi  bilan «konfliktli»  munosabatlar ham tugaydi. 
Musobaqa 
o’tgandan 
so’ng 
turli 
komandalar 
o’yinchilari 
o’rtasidagi 
kelishmovchilikning  saqlanishi  bu  qoida  emas,  balki  istisnodir,  bu  holat  sportda 
rag’batlantirilmaydi.