Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 

 
23
8-semestr (36 soat) 
Ma’ruzalar (M) mavzusi bo’yicha (14 soat) 
1. 
10-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
2. 
11-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
3. 
12-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
4. 
13-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
5. 
14-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
6. 
15-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
7. 
16-M 
2 
Frontal 
Standart 
Naz.mex., TMM 
An’anaviy 
Matnli, 
tasvirli 
6-10 
 
Amaliyot mashg’ulotlari (AM) mavzusi bo’yicha (14 soat) 
1. 
10-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
2. 
11-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
3. 
12-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
4. 
13-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
5. 
11-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
6. 
12-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
7. 
13-AM 
2 
Zveno 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
Laboratoriya mashg’ulotlari (LI) mavzusi bo’yicha (8 soat) 
1. 
4-LI 
4 
Indivi-
dual 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
2. 
5-LI 
2 
Indivi-
dual 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
3. 
6-LI 
2 
Indivi-
dual 
Didaktik 
Fizika, naz. mex., 
TMM, 
Aniq 
maqsadli 
Matnli, 
tasvirli 
4,5,11 
 
 
 
1.5. MUSTAQIL O’RGANISH VA REFERATLAR TAYYORLASH UCHUN TAVSIYA 
ETILADIGAN NAMUNAVIY MAVZULAR 
 
 
1. 
Gidravlika tarixi. 
2. 
Gidrostatik bosim. 
3. 
Gidrostatikaning asosiy tenglamasi. 
4. 
Bosim o’lchagich asboblar va bosimni 
o’lchash usullari. 
5. 
Paskal qonuni va uning amaliy ahamiyati. 
6. 
Sirt tarangligi. 
7. 
Suyuqlikning nisbiy sokinligi va uning 
tadbiqi. 
8. 
Aylanayotgan suyuqlik sirti shaklini tadqiq 
qilish. 
9. 
Arximed qonuni va uning amaliy ahamiyati. 
10.  Kemalarning muvozanati. 
11. 
Gidrostatik g'ayritabiiylik (paradoks)
 
12.  Qattiq tekis va egri chiziqli sirtlarga bosim 
kuchini aniqlash. 
13.  Insonning suv ustida yurishi. 
14.  Eyler tenglamasi. 
15.  Uzviylik tenglamasi. 
16.  Suyuqlik sarfi tenglamasi. 
17.  D.Bernulli tenglamasi. Pyezometrik chiziq. 
18.  Suyuqlik harakati rejimini o’rganish 
tajribalari. Reynolds tajribasi. 
19.  Quvurda gidravlik ishqalanish koeffisiyentini 
aniqlash. 
20.  Mahalliy qarshilik koeffisiyentlarini aniqlash. 

 
2
21.  Siqilmaydigan suyuqlikning o‘zgarmas 
naporli teshik va nasadkalardan oqishi. 
22.  Siqilmaydigan suyuqlikning o‘zgaruvchan 
naporli teshik va nasadkalardan oqishi. 
23.  Gazning soplodan oqishi. 
24.  Gidravlik zarba va uning amaliy ahamiyati. 
25.  Gidravlik napor yo’qotilishi. Gidravlik 
qiyalik. 
26.  Potensial oqimlarni modellashtirish. 
27.  Kanaldagi suyuqlik oqimi tezliklari 
maydonini o’rganish. 
28.  Oddiy quvurlar hisobi. 
29.  Murakkab quvurlar hisobi. 
30.  Gidravlik jarayonlarda o’xshashlik 
tushunchasi va o’xshashlik kriteriyalari. 
31.  Gidrodinamik mashinalar. 
32.  Sunami. 
33.  Hayvonlar gidrodinamikasi. 
34.  Kavitatsiya. 
35.  “Tomchi toshni yoradi”. 
36.  Gidrodinamik zarba. 
37.  Qattiq sharning suyuqlikka tushishi. 
38.  Suv ostida portlash. 
39.  Suyuqlikda pufakchalar. 
40.  Suyuqlikning qaynashi. 
41.  Magnus effekti. 
42.  Nonyuton suyuqliklar. 
43.  Suyuqliklar reologiyasi. 
44.  Dalamber 
g'ayritabiiyligi (paradoks).
 
45.  Girdodinamik qarshilik. 
46.  Qovushoqlik. 
47.  Tuproqning filtratsiya koeffisiyentini 
aniqlash. 
48.  Filtratsiya nazariyasi elementlari. 
49.  Sizot suvlar. 
50.  Zovurlar va kanallar. 
 
 
1.6. GLOSSARIY (lug’at, sharhlar, izohlar, terminologiya …) 
 
АБСОЛЮТНОЕ  ДАВЛЕНИЕ  –  mutloq  bosim;  atmosfera  bosimi  va  chеgirma  bosim  yig’indisiga 
teng: P
abs
= Р
atm.
+Р
ort
. 
АРХИМЕДОВА СИЛА – Arximed kuchi; jismni suyuqlik yoki gaz ichidan itarib chiqarishga intiluvchi 
kuch pasdan yuqoriga vertikal yo’nalgan bo’lib, suvga botirilgan jismga suyuqlik bosimining teng ta’sir 
etuvchi  kuchi  shu  hajmdagi  siqib  chiqarilgan  suyuqlik  og’irligiga  teng:  Р=γV,  bu  yerda  V  –  suvga 
botirilgan  jismning  hajmi  yoki  shi  jism  siqib  chiqargan  suyuqlik  hajmi;  γ  –  suyuqlikning  solishitrma 
og’irligi.  
АТМОСФЕРНОЕ ДАВЛЕНИЕ – atmosfera bosimi; atmosfera  havosining 0
0
C dagi haroratda dengiz 
sathidagi o’rtacha bosimi. 
БЕЗНАПОРНОЕ  ДВИЖЕНИЕ  –  taziyqsiz  (damsiz)  harakat;  erkin  yuzaga  ega  bo’lgan  suyuqlik 
harakati. 
ВАКУУМ – vakuum;  berk  idishdagi  havoning  yoki gazning  atmosfera  bosimiga  nisbatan siyraklashgan 
holati: Р
v
=Р
atm.
–Р
t
 , bu yerda P
at
 – atmosfera havo bosimi; P
t
 – to’la bosim. 
ВАКУУМЕТРИЧЕСКОЕ  ДАВЛЕНИЕ  –  vakuumetrik  bo-sim;  atmosfera  bosimi  bilan  fazoning 
qaralayotgan nuqtasidagi bosim orasidagi farq (agar bu ayirma musbat bo’lsa). 
ВАТЕРЛИНИЯ – vaterchiziq; suzayotgan jismning suyuqlik erkin sirti bilan kesishgan chizig’i. 
ВЕС  ЖИДКОСТИ  –  suyuqlik  og’irligi  G  =  γ  V,  bu  yerda  γ    -  hajmiy  siqilish  koeffisiyenti;  V  – 
suyuqlikning dastlabki hajmi. 
ВОДОИЗМЕЩЕНИЕ  –  suv  sig’imi;  jism  siqib  chiqargan  suyuqlik  hajmi  yoki  suzib  yurgan  jismning 
suvga botgan qismi hajmi. 
ВЯЗКАЯ  ЖИДКОСТЬ  –  qovushoq  suyuqlik;  harakati  jara-yonida  suyuqlik  zarrachalarining 
deformatsiyalanishidan bog’liq ham normal va ham urinma kuchlanishlari paydo bo’ladigan suyuqlik. 
ВЯЗКОСТЬ  –  qovushoqlik  (ichki  gidravlik  ishqalanish  kuchi);  suyuqlikning  uning  zarrachalari  nisbiy 
harakatiga qarshilik ko’rsatish  xossasi,  boshqacha aytganda, suyuqlik  bir  bo’lagining  boshqa  bir  bo’lagi 
harakatiga  qarshilik  ko’rsatuvchanlik  xossasi.  Suyuqlikning  qovushoqligi  harorat  (u  oshganda 
suyuqlikning qovushoqligi kamayadi, gazniki esa oshadi va aksincha) va bosimdan bog’liq bo’lib, u uchta 
miqdor  bilan  baholanadi:  dinamik  koeffisiyent  (
,  Ns/m
2
),  kinematik  koeffisiyent  (,  m
2
/s),  Engler 
gradusi (E). Qovushoqlik ikki turga ajraladi: hajmiy va tangensial qovushoqliklar. Hajmiy qovushoqlik 
deb  suyuqlikning  o’zida  cho’zuvchi  zo’riqishlarini  paydo  qilish  xususiyatiga  aytiladi.  Masalan,  suvning 
bunday  qovushoqligi  unda  tovush  va  asosan  ultratovush  to’lqinlar  tarqalganda  namoyon  bo’ladi. 

 
2
Tangensial  qovushoqlik  suyuqlikning  siljish  zo’riqishlariga  qarshilik  ko’rsatish  xususiyatini 
xarakterlaydi. 
ГИДРАВЛИКА– gidravlika mustaqil fan bo’lib, suyuqlik mexanikasi fanining bir qismi. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  ГРАДИЕНТ  (ГИДРАВЛИЧСКИЙ  УКЛОН)  –  gidravlik  gradiend  yoki 
gidravlik  nishablik;  to’liq  bosimning  oqim  yo’nalishi  bo’yicha  uzunlik  birligida  kamayishi  yoki  teskari 
ishora bilan bosimdan oqim yo’nalishi bo’yicha olingan hosila. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  ДИАМЕТР  –  gidravlik  diametr;  ko’ndalang  kesim  to’rtlangan  yuzasining 
ho’llangan  perimetrga  nisbati.  Izoh:  1)  Suyuqlik  bilan  to’ldirilgan  doiraviy  kesimli  quvurning  gidravlik 
diametri  shu  quvurning  diametriga  teng.  2)  Qiymat  jihatdan  gidravlik  radius-ning  to’rt  baravariga  teng 
bo’lgan shartli kattalik: D
g
=4R. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  КОЭФФИЦИЕНТ  СОПРОТИВЛЕНИЯ  –  qarshilikning  gidravlik 
koeffisiyenti;  quvur  yoki  kanalning  qaralayotgan  uchastkasidagi  suyuqlik  to’la  solishtirma  energiyasi 
kamayishining  solishtirma  kinetik  energiyaga  nisbati:  ξ=(e
1
–e
2
)/e
к1
,  bunda  indeks  1  qaralayotgan 
uchastkaning kirishdagi miqdoriga oid, indeks 2 esa undan chiqishdagi. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  ПРЫЖОК  –  gidravlik  sakrash;  oqim  chuqurligi  keskin  o’zgarganda  vujudga 
keladigan holat. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  РАДИУС  (R,  L)  –  gidravlik  radius;  kesim  va  uning  o’lchovlarining  oqimi 
tezligiga ta’sirini ifodalovchi parametr bo’lib, oqim ko’ndalang kesimi  yuzuning oqim ho’llangan kesim 
perimetriga  nisbatiga  teng:  R=ω/
.  U  quvur  yoki  o’zan  ko’ndalang  kesimining  shaklini  va  o’zanning 
devorlari  hamda  tubining  g’adir-budirliklarini  (ω, 
  –  notekisliklarning  mikro  va  makro  shakllarini 
xarakterlovchi parametrlar) qiyosan ifodalaydi. 
ГИДРАВЛИЧЕСКИЙ  УДАР  –  gidravliк  zarba;  naporli  quvurda  oqayotgan  suyuqlik  oqimining 
qo’qqisdan  tormoz-lanishi  natijasida  bosimning  keskin  o’zgarishi.  Bu  jarayon  suyuqlik  va  quvur 
devorining elastik deformatsiyasidan bog’liq juda tezkor oqim bo’lib, bosimning ketma ket keskin oshishi 
va  kamayishi  bilan  xarakterlanadi.  Gidravlik  zarba  jo’mrakni  yoki  oqim  bilan  boshqariluvchan  boshqa 
biror uskunani keskin ochish yoki yopish paytida paydo bo’ladi. 
ГИДРАВЛИЧЕСКОЕ  СОПРОТИВЛЕНИЕ  –  gidravlik  qarshilik;  suyuqlik  qatlamlarining  o’zaro 
ishqalalanishidan hosil bo’ladigan  qarshilik. 
ГИДРОДИНАМИКА  или  ДИНАМИКА  ЖИДКОСТИ  –  gidrodinamika  yoki  suyuqlik  dinamikasi; 
1)  Tashqi  kuchlar  tasirida  suyuqning  harakat  qonunlarini  o’rganuvchi  bo’lim.  2)  Bu  suyuqlik  va  gazlar 
mexanikasi  fanining  suyuqlik  harakati  va  uning  qattiq  jismlar  bilan  o’zaro  ta’sirini  ularning  nisbiy 
harakatida o’rganuvchi bo’limi. 
ГИДРОДИНАМИЧЕСКОЕ ДАВЛЕНИЕ – ПОЛНОЕ ДАВЛЕНИЕ – gidrodinamik bosim – to’la 
bosim;  1)  Gidrostatik  va  gidrodinamik  bosimlar  yig’indisiga  teng  bosim:  p
п
  =  p+p
д
.  2)  O’zgar-mas 
kattalik  bo’lib,  harakat-dagi  suyuqlik  to’latgan  fazo  qismida  o’zaro  perpendikulyar  bo’lgan  uchta 
tekislikda ta’sir qilayotgan normal kuchlanishlarning o’rtacha arifmetik qiymatiga teng. 
ГИДРОМЕХАНИКА или МЕХАНИКА ЖИДКОСТИ – gidromexanika yoki suyuqlik mexa-nikasi; 
mexanikaning  suyuqlik  muvozanati  va  harakati  qonunlarini  hamda  uning  suyuqlikka  to’la  yoki  qisman 
botirilgan qattiq jism bilan o’zaro mexanik ta’siri qonuniyatlarini o’rganuvchi bo’limi. 
ГИДРОСТАТИКА  –  gidrostatika;  bu  suyuqlik  va  gazlar  mexanikasi  fanining  tanlangan  koordinata 
boshiga  nisbatan  suyuqlik  muvozanati  va  suyuqlikka  to’la  yoki  qisman  botirilgan  qattiq  jism 
muvozanatini o’rganuvchi bo’limi. 
ГИДРОСТАТИЧЕКАЯ ПОДЪЕМНАЯ СИЛА или СИЛА АРХИМЕДА – gidrostatik ko’taruvchi 
kuch yoki Arximed kuchi; suyuqlik yoki gazning jismga bergan kuchi bo’lib, yuqoriga vertikal yo’nalgan 
va u jismni siqib chiqarishga intiladi. 
ГИДРОСТАТИЧЕСКОЕ  ДАВЛЕНИЕ  –  gidrostatik  bosim;  gidrostatik  kuchning  u  ta’sir  qilayotgan 
yuzaga  nisbating  shu  yuza  nolga  intilgandagi  limiti  gidrostatik  bosim  deyiladi  yoki  tanlangan  sanoq 
sistemasiga nisbatan muvozanat (tinch) holatda turgan suyuqlikdagi bosim. 
ГЛАВНЫЕ  НАПРЯЖЕНИЯ  –  bosh  kuchlanishlar;  qaralayotgan  nuqtada  kuclanishning  bosh 
o’qlariga perpendikulyar yuzalardagi normal kuchlanishlar. 
ГЛАВНЫЕ ОСИ ДЕФОРМАЦИИ – deformatsiyalarning bosh o’qlari; berilgan nuqta orqali o’tuvchi 
va  suyuqlik  zarrachalarining  deformatsiyasi  natijasida  o’zaro  perpendikulyar  bo’lib  qola-digan  uchta 
chiziqli elementlari bilan mos keluvchi uchta o’zaro perpendikulyar to’g’ri chiziqlar. 

 
3
ГЛАВНЫЕ ОСИ НАПРЯЖЕНИЙ – kuchlanishlarning bosh o’qlari; fazoning berilgan nuqtasi orqali 
o’tuvchi,  urinma  kuchlanishlari  nolga  teng  bo’lgan  o’zaro  perpendikulyar  uchta  tekisliklar  normallari 
bo’yicha yo’nalgan uchta to’g’ri chiziq. 
ГЛАВНЫЕ  СКОРОСТИ  ОТНОСИТЕЛЬНОГО  УДЛИНЕНИЯ  –  nisbiy  cho’zilishning  bosh 
tezliklari;  deformatsiyalar  bosh  o’qlari  bo’ylab  joylashgan  suyuqlik  chiziqli  zarrachalarining  nisbiy 
cho’zilishi tezliklari. 
ДАВЛЕНИЕ В ТОЧКЕ ЖИДКОСТИ – ДАВЛЕНИЕ – МГНОВЕННОЕ ДАВЛЕНИЕ – suyuqlik 
nuqtasidagi bosim – bosim – oniy bosim; suyuqlikning berilgan nuqta-sidagi o’zaro perpendikulyar uchta 
yuzalarga  qo’yilgan  normal  kuchlanishlar  o’rta  arifmetik  qiymatlarining  qarama-qarshi  ishora  bilan 
olingan qiymati, ya’ni р=–(σ
1
+σ
2
+σ
3
)/3. Izoh: siqiluvchan suyuqlikda р=–(σ
1
+σ
2
+ σ
3
)/3+µ′div
v

, bunda µ′ 
– hajmiy qovushoqlik koeffisiyenti – odatiy hollarda hisobga olmaslik darajasidagi miqdor. 
ДАВЛЕНИЕ  ИЗБЫТОЧНОЕ  или  МАНОМЕТРИЧЕСКОЕ  –  chegirma  yoki  manometrik  bosim; 
fazoning qaralayotgan nuqtasidagi mutloq bosim bilan atmosfera bosimi ayirmasiga teng bosim (agar bu 
ayirma musbat bo’lsa): Р
ort
=Р
abs
–Р
atm
 . 
ДВИЖЕНИЕ  БЕЗНАПОРНОЕ  –  taziyqsiz  (damsiz)  harakat  (oqim);  o’zandagi  suyuqliknng  erkin 
sirtga (sathga) ega bo’lgan holatdagi harakati (oqimi). 
ДВИЖЕНИЕ АДИАБАТИЧЕСКОЕ – adiabatic harakat; suyuqlik harakatida issiqlik qabul qilmaydi 
va tashqariga issiqlik uzatmaydi, ya’ni issiqlik almashinish hodisasi yuz bermaydi.  
ДВИЖЕНИЕ  ВИХРЕВОЕ  –  uyurmali  harakat;  zarrachalari  tezlik  uyuqma  vektoriga  ega  bo’lgan 
suyuqlik harakati. 
ДВИЖЕНИЕ  ЛАМИРНАРНОЕ  или  ЛАМИНАРНЫЙ  РЕЖИМ  ДВИЖЕНИЯ  –  laminar 
harakat yoki laminar taribli harakat. 
ДВИЖЕНИЕ  НАПОРНОЕ  –  suyuqlikning  taziyqli  (damli)  harakati;  bu  holda  harakatlanayotgan 
suyuqlik erkin sirtga ega bo’lmaydi. 
ДВИЖЕНИЕ  НЕРАВНОМЕРНОЕ  –  notekis  harakat;  oqimning  turlicha  kesimida  tezlik  miqdori 
turlicha bo’lgan harakat. 
ДВИЖЕНИЕ  НЕУСТАНОВИВШЕЕСЯ  –  beqaror  (nobarqaror)  harakat;  harakatlanayotgan 
suyuqlik zarrachalarining tezligi miqdori va uning yo’nalishi vaqt bo’yicha o’zgarib turadigan hol. 
ДВИЖЕНИЕ РАВНОМЕРНОЕ или ПАРАЛЛЕЛЬНО СТРУЙНОЕ – tekis yoki oqimlari parallel 
harakat;  bu  shunday  harakatki,  unda  harakat  kesimi  tezlik  epyurasining  shakli  va  o’lchamlari  berilgan 
vaqtda oqim bo’yicha o’zgarmaydi. 
ДВИЖЕНИЕ  ТУРБУЛЕНТНОЕ  или  ТУРБУЛЕНТНЫЙ  РЕЖИМ  ДВИЖЕНИЯ  –  turbilent 
harakat yoki turbulent  tartibli harakat. 
ДИВЕРГЕНЦИЯ  –  divergensiya;  tarqalish  (berilgan  nuqtadagi  vektor  maydon  oqimining  o’zgarishini 
tavsiflovchi kattalik). 
ДИНАМИЧЕСКАЯ  СКОРОСТЬ  –  dinamik  tezlik;  laminar  chegaraviy  qatlamda  qattiq  devordagi 
urinma  kuchlanishning  suyuqlik  zichligiga  nisbatidan  olingan  kvadrat  ildizga  teng  bo’lgan  tezlikni 
xarakterlaydi: 

 /
*
w
v 
. 
ДИНАМИЧЕСКИЙ  КОЭФФИЦИЕНТ  ВЯЗКОСТИ  или  КОЭФФИЦИЕНТ  ВЯЗКОСТИ  – 
yopishqoqlik  (qovu-shoqlik)  dinamik  koeffisiyenti  yoki  yopishqoqlik  (qovushoq-lik)  koeffisiyenti;  ichki 
ishqalanishdan  hosil  bo’ladigan  urinma  kuchlanishning  tezlik  gradientiga  nisbatan  koeffisi-yenti  yoki 
Nyutonning 
dn
dv



  –  ishqalanish  qonuni  (yoki  Nyuton  suyuqligi  urinma  kuchlanishlarining 
deformatsiya tezliklari tenzori orqali 
ij
ij




2

) ifodasiga kiruvchi proporsionallik koeffisiyenti, bunda τ 
–  harakatlanayotgan  suyuqlikning  tutash  qatlamlari  sirtida  yotuvchi  elementar  yuzachadagi  urinma 
kuchlanish; 
dn
dv
  -  tezlikdan  suyuqlik-ning  qaralayotgan  qatlamiga  normal  bo’yicha  olingan  hosila.  Bu 
koeffisiyent temperaturadan kuchli darajada bog’liq, bosimdan esa deyarli bog’liq emas. 
ДИНАМИЧЕСКОЕ  ДАВЛЕНИЕ  –  dinamik  bosim;  suyuqlik  zarrachalarining  faqatgina  kinetik 
energiyasidan paydo bo’luvchi bosim, suyuqlik zarrachasining ilgarilanma harakati kinetik energiyasining 
hajmiy zichligi: p
д
=ρv
2
/2 . 

 
4
ДИФФУЗИЯ  –  diffuziya;  issiqlik  harakati  natijasida  idishdagi  ikki  aralashuvchan  suyuqliklar 
molekulalarining ajralish sirti orqali asta sekin biridan ikkinchisiga o’tishi hodisasi (natijada suyuq-liklar 
o’zaro aralashishadi). Bu hodisa boshqa agregan holatidagi moddalarda ham sodir bo’ladi. 
ДИФФУЗОР – diffuzor; ko’ndalang kesimi oqim bo’yicha kengayib boruvchi quvur. 
ДЛИНА  СМОЧЕННОГО  ПЕРИМЕТРА  –  ho’llangan  perimetr  uzunligi;  oqim  kesimida  suyuqlik 
bilan qattiq devorning o’zaro tutahsgan joyi uzunligi. 
ЕДИНИЧНЫЙ  РАСХОД  –  birlik  sarf;  o’zan  kengligi  birligidagi  sarf:  q=Q/b  ,  bu  yerda  b  –  o’zan 
kengligi. 
ЖИВОЕ СЕЧЕНИЕ – jonli kesim (oqimning ko’mdalang kesimi); bu quvur yoki kanalning ko’ndalang 
kesimi, bu yerda kesim sirti oqim chiziqlariga doimo normal yo’nalishda bo’ladi. 
ЖИДКОСТЬ – suyuqlik; moddaning agregat holatlaridan biri bo’lib, xoxlagancha kichik kuch ta’sirida 
o’z shaklini o’zgartirish xususiyatiga ega uzluksiz muhit (fizik jism), ya’ni oquvchanlik xossasiga ega va 
o’z  shakliga  ega  bo’lmagan  ixtiyoriy  muhit.  Izoh:  gaz  «siqiluvchan  suyuqlik»  (havo,  kislorod,  azot, 
propan  va  hokazo)  deb  atalgan  holda  suyuqlikni  gazdan  ajratish  maqsadida  «tomchili  suyuqlik»  (suv, 
neft,  kerosin,  yog’  va  hokazo)  atamasi  ishlatiladi.  Tomchili  suyuqliklar  (sodda  qilib,  suyuqliklar)  va 
gazsimon  suyuqliklar  (gazlar)  bir  biridan  siqiluvchanlik  (hajmini  o’zgartiruvchanlik)  xususiyati  bilan 
ajralib turadi. 
ЖИДКОСТЬ  ИДЕАЛЬНАЯ  –  ideal  suyuqlik;  yopishqoqligi  (ichki  ishqalanishi)  yo’q  va  harorat 
o’zgarganda hajmi sira o’zgarmaydi deb faraz qilingan (ideallashtirilgan) suyuqlik. 
ЖИДКОСТЬ  КАПЕЛЬНАЯ  –  tomchilanuvchi  suyuqlik;  uning  qattiq  jismdan  farqi  –  oquvchanligi, 
gazlardan farqi –harorat o’zgarganda hajmining o’zgarmasligidir. 
ЖИДКОСТЬ  ОДНОРОДНАЯ  –  bir  jinsli  suyuqlik;  berilgan  vaqtda  ma’lum  hajmda  fizikaviy  va 
mexanikaviy xossalari o’zgarmas suyuqlik. 
ЗАКОН  ИЗМЕНЕНИЯ  КОЛИЧЕСТВА  ДВИЖЕНИЯ  –  harakat  miqdori  o’garishi  qonuni; 
individual  hajm  harakat  miqdorining  o’zgarish  tezligi  unga  ta’sir  etayotgan  tashqi  kuchlar  yig’indisiga 
teng. 
ЗАКОН  АРХИМЕДА  –  Arximed  qonuni;  siqib  chiqaruvchi  kuch  (Arximed  kuchi)  hajmi  suyuqlikka 
botirilgan jism bo‘lagi hajmiga mos keluvchi suyuqlik og‘irligiga teng. 
ЗАКОН  ИЗМЕНЕНИЯ  МОМЕНТА  КОЛИЧЕСТВА  ДВИЖЕНИЯ  –  harakat  miqdori  momenti 
o’garishi  qonuni;  individual  hajm  harakat  miqdori  momentining  o’zgarish  tezligi  unga  ta’sir  etayotgan 
tashqi kuchlar momentlarining yig’indisiga teng. 
ЗАКОН  ПАСКАЛЯ  –  Paskal  qonuni;  yopiq  idishdagi  suyuqlikka  qo‘yilgan  tashqi  bosim  shu 
suyuqlikning barcha ichki nuqtalariga o‘zgarishsiz uzatiladi. 
ЗАКОН  СОХРАНЕНИЯ  МАССЫ  –  massaning  saqlanish  qonuni;  individual  hajmning  massasi 
ozgarmaydi, ya’ni massaning vaqt bo’yicha o’zgarishi nolga teng. 
ЗАКОН  СОХРАНЕНИЯ  ЭНЕРГИИ  (первый  закон  термодинамики)  –  energiyaning  saqlanish 
qonuni;  individual  hajm  to’la  energiyasining  o’zgarish  tezligi  vaqt  birligi  ichida  unga  tashqaridan 
kelayotgan energiya oqimiga (tashqi kuchlar, issiqlik va boshqalar ishi shaklida) teng. 
ЗАКОН СОХРАНЕНИЯ ЭНТРОПИИ (второй закон термодинамики) – entropiyaning saqlanish 
qonuni; individual hajm entropiyasining o’zgarish tezligi vaqt birligi ichida unga tashqaridan kelayotgan 
entropiya  oqimi  va  hajm  ichida  ishlab  chiqilgan  entropiya  yig’indisiga  teng  (faqat  qaytarilmaydigan 
jarayonlar uchun).