Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

nazariyasi va fonetik bo‘g‘in nazariyasi keng tarqalgan. Tovushlar fonetika birligi 
sifatida o‘rganilganda “nutq tovushlari” yoki “fonlar” deb yuritiladi. “Fon” hozirgi 
tilshunoslikda keng tarqalgan atama bo‘lib, nutqning eng kichik, ma`no 
anglatmaydigan birligidir. 
Nutq tovushlarining o‘rganilishidagi aspektlardan biri fonologiya deb 
yuritiladi. Nutq tovushlarining vazifaviy qiymatini fonologiya o‘rganadi. 
Fonologiyaning o‘rganish manbai fonemadir. Fonema so‘z, so‘z shakllari va 
morfemalarni tashkil etuvchi, ma`no farqlash uchun xizmat qiluvchi eng kichik, 

---

88 
boshqa bo‘laklarga bo‘linmaydigan til birligidir. Masalan, tup-tub; quy-qo‘y; sut-
sud so‘zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema bilan farq 
qiluvchi so‘zlar kvaziomonimlar deb yuritiladi. Tildagi barcha fonemalar bir-biriga 
nisbatan ma`lum ko‘lamda bo‘ladi. Fonemalarning bog‘lanishi, o‘zaro munosabati 
fonologik tizimni tashkil etadi. 
Fonologiya tovushlar bilan bog‘langan, biroq u ma`noga ta`sir 
etmaydigan kichik farqlanishlarni kuzatmaydi. Quyida ikki so‘zlovchi nutqini 
kuzatamiz: bir so‘zlovchining “Ssh!”(Jim bo‘ling ma`nosida) va boshqa 
so‘zlovchining ayni “Ssh!”ni boshqacha talaffuz qilishi fonolog olimni 
qiziqtirmaydi.
Barcha tovushlar farqlanadi, xuddi odamlarning qo‘l yozuvlaridek. 
Fonologiya bunday farqlanishlarni kuzatmaydi. Fonologiya “sh” (shoe 
so‘zidagidek) va “s” (Sue so‘zidagidek) tovushlari orasidagi farqlanishlarga 
e`tibor qaratadi. Fonologiyaning birligi – fonema.
17

Vengr tilida talaffuz qilish juda oson, chunki bir harf bitta tovushga