Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

ikki xil ma`noda qo‘llanadi: “ecclesiastical building” (cherkovga oid binolar) 
hamda “people of the same religion” (bir dindagi odamlar jamoasi). Mouse 
so‘zi ham ikki xil ma`noda, ya`ni “animal” (hayvon) va “computer accessory” 
(kompyuterning yordamchi qismi) ma`nolarida qo‘llanadi. Biroq talaffuz 
jihatdan bir xil bo‘lgan, yozuvda farqlanadigan so‘zlar, ya`ni now (hozir) va 
know(bilmoq); weak(zaif) va week (hafta) kabilar ambiguit bo‘la olmaydi.
Omonimlar shakli bir xil, ma`nosi har xil so‘zlardir. Masalan, venger 
tilida szerelem (ot) – szerelem (fe`l); követ (ot) – követ (fe`l) – követ (fe`l) so‘zlari 
omonimlar hisoblanadi. 
23
 
Grammatik sath 
Har bir tilning grammatik sathi so‘zlarning grammatik formasi, so‘z 
birikmalari va gaplardan tashkil topadi. Tilning boshqa sathlari kabi 
grammatikaning ham o‘z birliklari bor. Eng kichik grammatik birlik morfema  
bo‘lib, morfemalardan so‘zlar yasaladi, so‘zlar esa o‘z navbatida so‘z birikmalari 
va gaplar qurilishida qatnashadi. Gap grammatikaning yirik va mustaqil birligidir. 
Gapdan katta birliklar ham mavjud: murakkab sintaktik (birlik) butunlik, abzas 
va matn. 
 Til grammatik strukturasining o‘ziga xos xususiyatlari bor. 
Birinchidan, tilning grammatik qurilishi: so‘zning strukturasi, tuslanish va 
turlanish qoidalari, so‘z birikmalari va grammatikaning turlari tarixiy 
taraqqiyotining mahsuli sifatida juda sekin o‘zgaradi. 
Ikkinchidan, grammatika umumlashtirish xususiyatiga egadir. Masalan, 
arava, maktab, tosh, bola kabi so‘zlarning o‘z leksik ma`nosi bor, ammo, 
grammatik nuqtayi nazardan bu so‘zlar predmetlik tushunchasini ifoda qilib, ot 
turkumini tashkil qiladi. Bu so‘zlarni ularning leksik ma`nosi emas, grammatik 
ma`nosi umumlashtiradi. Tilning grammatik strukturasini morfologiya va sintaksis 
o‘rganadi. Morfologiya so‘zning turkumlari va ularning grammatik formalarini 
tekshiradi. Sintaksis esa nutqning grammatik strukturasini o‘rganadi. Bunda gap 
asosiy birlikdir. Gapdan katta birliklar ham sintaksisda o‘rganiladi.
Til tizimi til birliklari - fonema, morfema, so‘z, gap va til sathlarining bir 
butunligidan iborat. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, aloqa-munosat vositasi bo‘lgan 
tilning fonetik, leksik, grammatik jihatlari muayyan ichki qonuniyat asosida o‘zaro 
mutanosiblikni tashkil etuvchi tizimdir. Tizimni tashkil qiluvchi mutanosiblik 
o‘ziga xos bo‘lgan alohida qoidalarda namoyon bo‘ladi. Muayyan tildagi gaplar 
so‘zlardan, so‘zlar bo‘g‘inlarning birikuvidan, bo‘g‘inlar nutq tovushlaridan hosil 
bo‘ladi. Jumlani, gapni tashkil etuvchi so‘zlar o‘zaro til qonuniyatlari asosida 
birikadi. Istalgan har qanday so‘zlar yig‘indisi gap bo‘la olmaydi. Tartibsiz suratda 
22
Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.-B.69 
23
Borbala Richter. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.-B.69 

---

92 
yig‘ilgan so‘zlar mazmun ifodalash uchun xizmat qilmaydi. So‘zlarning ketma-
ketligi ma`lum tartib va umumiy qoidaga muvofiq bo‘lishi talab etiladi. Shu 
holatning o‘ziyoq tilning tizim ekanligini ko‘rsatadi. Ma`lum bir tilga xos 
tovushlar shu tilning fonetik tizimini, so‘zlar leksik tizimini tashkil etadi. Bir tildan 
ikkinchi tilga o‘zlashgan so‘z shu tilning fonetik tizimiga-talaffuz me`yorlariga 
bo‘ysunadi. Masalan: o‘zbek tiliga rus tilidan kirgan ayrim so‘zlar o‘zbek tili
talaffuz me`yorlariga moslashadi: чайник-choynak, поднос-patnis. Aksincha 
o‘zbek tilidan rus tiliga o‘zlashgan so‘zlar rus tilining talaffuz me`yorlariga 
bo‘ysungan: qorovul-караул, karvon-караван, bozor-базар. 
Umuman, tilda tovushlar, lug‘at tarkibi, grammatik tartib birikib, tizim 
sifatida bir butunlikni tashkil etadi. Til tizimini tashkil etuvchi sathlar o‘zaro 
mutanosib holda bir-birini taqozo qiladi. Ular orasidagi bog‘liqlik tilning umumiy 
qoyidalari va qonuniyatlariga asoslangan.