Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2- masala CHor hukumatining O’rta Osiyoga kyeng harbiy hujumi XIX asr 60-yillaridan amalga oshirildi. CHunki bu davrda Rossiyaning halqaro va ichki ahvoli tamomila o’zgardi. 1861 yil 19 fyevraldagi dyehqonlar ryeformasi natijasida mavjud inqilobiy vaziyat inqilobga aylanmadi. 1863 yilda Pol’shada, Litvada, Byelorussiyada va Ukraina o’ng qirg’og’dagi qo’zg’olonlar bostirildi. 1864 183
yilda Kavkazni bo’ysundirish oxiriga yetkazildi. 60-yillar boshiga kyelib Rossiyaning xalqaro ahvoli ham yaxshilandi. U xalqaro chyegaralanishlardan holi bo’ldi. 1861 yilda Oryenburg gyenyeral-gubyernatori Byezak yangi taklif bilan chiqdi. Unga ko’ra Qo’qon xonligiga qarshi hujumni tayyorlash uchun Sibir’ va Sirdaryo harbiy chiziqlarini birlashtirish zarur edi. U Turkiston va Toshkyent shaharlarini tyezlikda qo’lga kiritishni kun tartibiga qo’ydi. G’arbiy Sibir’ gyenyeral-gubyernatori A. O. Dyugayel’ esa CHu vodiysini qo’lga kiritishni taklif etdi. Lyekin har ikkala harbiy chiziqlar oxirgi punktlarini tyezlikda qo’lga kiritish takliflari moliya vazirligi tomonidan qo’llab quvvatlanmadi. Byezakka Turkiston yo’nalishida, Dyugayelga Pishpak va Avliyoota yo’nalishida o’rganish ishlarini olib borish topshirildi. Ana shu o’zgarishlardan kyeyin yangi harbiy tyexnika bilan qurollangan rus qo’shinlari 1860-1864 yillarda Pishpak, To’qmoq, Avliyoota, Turkiston, CHimkyent shaharlari va ular atrofidagi qishloqlarni bosib oldilar. Ana shu muvaffaqiyatlardan ruhlangan rus qo’shinlari asta-syekin Turkiston va Toshkyent tomon harakat boshladi. Bu yo’lni Osiyo dyepartamyentini boshlig’i gyenyeral Ignat’yev qo’llab- quvvatladi. Undan tashqari 1863 yil dyekabrida harbiy vazirlik ham podsho tomonlaridan 1864 yil boshidan Oryenburg va Sibir’ chiziqlari oldingi qismlarini qo’shish mumkinligi to’g’risidagi ko’rsatmani oldi. Ko’rsatmada Julakdan Sirdaryoga, So’zak olqali Avliyootaga, kyeyinchalik Qoratovga o’tkazib, chyegarani Arisgacha olib borish aytiladi. SHunday qilib, Rossiya harbiy qismlarining O’rta Osiyoga kyeng hujumi boshlandi. 1864 yilda gyenyeral Vyeryevkin otryadi Oqmachitdan yurib Turkiston shahriga borib yetdi, uni qamal qilib so’ngra egallab oldi. Gyenyeral CHyernyayev qo’shinlari esa qattiq hujum qilib, Avliyootani egalladi. Qo’qonliklarning qarshilik ko’rsatganliklariga qaramay, 1864 yil oktyabrda CHimkyent shahri ishg’ol qilindi, yuqoridagi shaharlar qo’lga kiritilganligi Sirdaryo va Sibir’ harbiy chiziqlari qo’shilishi uchun imkoniyat yaratdi. Podsho hukumati CHu daryosidan to YAngiqo’rg’on istyehkomigacha butun Sirdaryo bo’ylab yangi chiziq vujudga kyelishiga qaror qildi. Bu chiziqga yangi “Qo’qon chizig’i” dyegan nom byerildi. CHimkyentni egallab olgan Rus qo’shinlari CHyernyayev boshchiligida Toshkyent tomon yurish boshladi. Biroq Toshkyentga qilingan harakat muvaffaqiyatsiz tamomlangandan kyeyin CHyernyayev 1864 yil oktyabrida CHimkyentga qaytib kyetadi. CHyernyayev otryadi muvaffaqiyatsizligidan ruhlangan Qo’qon askarlari o’zlariga qo’shilgan juda ko’p ko’ngilli shaharliklar bilan birga Alimqul rahbarligida CHimkyent tomon yo’l oladi va podsho qo’shinlari bilan jang qilmoqchi bo’ladi. Ikon qishlog’i yonida otryadlar bilan podsho qo’shinlari o’rtasida janglar bo’ladi. Lyekin Alimqul hal qiluvchi jangga botina olmay, Toshkyentga qaytib kyeladi x .
etildi va bu viloyat Oryenburg gyenyeral-gubyernatorligiga buysundirildi. Gyenyeral mayor CHyernyayev Turkiston harbiy gubyernatori qilib tayinlandi va 1865 yil may oyida Toshkyentga qilingan hujumga boshchilik qildi. CHyernyayev Toshkyent himoyachilari qattiq qarshiligini sindirib, hujum bilan shaharni egalladi. Qozog’iston cho’llarida Qo’qon xonligi va Buxoro amirligida podsho hukumati egallab olgan yerlarning barchasi birlashtirilib, 1867 yilda Turkiston gyenyeral-gubyernatorligiga aylantirildi, Toshkyent markaz bo’ldi. Dastlab unga 2 ta viloyat Sirdaryo va Yettisuv kiritildi. Gyenyeral- gubyernatorlik bilan birga Turkiston harbiy okrugi ham tashkil etildi. K. P. Kaufman birinchi gyenyeral-gubyernator va harbiy okrug qo’mononi qilib tayinlandi. Kaufman Qo’qon xoni bilan sulh tuzib, 1868 yili Buxoro amirligiga qarshi urush harakatlarini davom ettirdi. May oyida dastlab Samarqand so’ngra Kattaqo’rg’on ishg’ol qilindi. 1868 yil iyunida Zirabuloq tyepaligida bo’lgan hal qiluvchi jangda Buxoro amiri qo’shinlari tor-mor kyeltirildi va Buxoroga yo’l ochildi xi . Buxoro amiri Muzaffar qo’shinlarining muvaffaqiyatsizlikga erishuvi natijasida amirning katta o’g’li Abdumalik amirlikning janubiy xududlari-SHahrisabz, Kitobni va Matchox, Falg’or, Kishtut va Mag’iyon byekliklarini ajratib o’ziniki qilib oldi. Abdumalik “g’azovot” e’lon qilib SHaxrisabz byekliklari harbiy kuchlari bilan Samarqandni egalladi. Ayni vaqtda Samarqandda ruslarga qarshi qo’zg’olon boshlandi. CHor qo’shinlarining kichik bir otryadi Zirabuloqdan Kaufman harbiy qismlari bilan qo’shilib qo’zg’olonni bostirdi va Abdumalik kuchlari esa o’z yurtiga qaytishga majbur etildi. 1868 yil 23 iyunda Rossiya va Buxoro amiri o’rtasida tinchlik kyelishuvi tuzilib unga ko’ra chor 184
qo’shinlari egallagan barcha xududlar Rossiyaga o’tdi (to Zirabuloqgacha) shartnomaga ko’ra, Xo’jand, O’ratyepa, Jizzax, Samarqand, Kattaqo’rg’on shaharlari Rossiyaga qo’shilib olindi, Zarafshon okrugi tuzilib Turkiston gyenyeral-gubyernatorligi tarkibiga kirdi. YAna Buxoro amirligi 500 ming so’m kontributsiya to’laydi xii , rus fuqarolariga erkin savdo qilish huquqi byerildi, rus savdogariga savdo agyentligi tashkil qilish huquqini byerdi, rus tovariga 2,5 % poshlina byelgilandi. Eng muhimi kyelishuvga ko’ra Buxoro amirligi orqali qo’shni mamlakatlarga o’tish huquqi ham byerildi, qulchilik munosabatlari ayniqsa ular bilan savdo qilish byekor etildi. 5 yildan kyeyin, ya’ni 1873 yil 18 syentyabrida Buxoro bilan yangi kyelishuv qilinib, unga ko’ra Buxoro amirligi Rossiyaning protyektorati bo’lib qoldi. Endi Buxoro boshqa mamlakatlar bilan mustaqil har xil munosabatlar olib borishi mumkin emas edi. Kyeyinroq amirlikda doimiy rus siyosiy agyentligi ta’sis etildi.
Ana shu kyeyingi kyelishuvdan kyeyin SHahrisabz byeklari Jo’rabyek va Bobobyeklar amirga qarshi yangi qo’zg’olon ko’tarib uning o’g’li Abdumalikni xon dyeb e’lon qildi, Amir bu masalada Kaufmanga murojaat qildi. U qo’zg’olonga qarshi gyenyeral Abramovni safarbar etdi. U 1868 yil 27 oktyabrida Qarshi shahrini qo’lga kiritib, uni SHahrisabz va Kitob byekliklari bilan birga amirga byerdi. Abdumalik dastlab Qo’qonga kyeyin Qashqarga yashirindi. 1870 yil bahorida gyenyeral Abramov Iskandarko’l ekspyeditsiyasini uyushtirib, shu bilan Zarafshon yuqori oqimidagi Matchox, Falg’or, Fan, Kishtut va Mag’iyon byeklarining amirga qarshi qo’zg’olonini bostirib, ularni Zarafshon okrugiga qo’shib oldi. Rossiyaning Xiva xonligini bosib olishi G’arbiy Xitoy voqyealari sababli kyechiktirildi. Ma’lumki, hali XIX asr 60-yillar boshlarida Xitoy hokimiyatiga qarshi dunganlar ko’tarilgan edi. Rossiya ko’lga kiritgan tumanlar chyegaralarida qo’zg’olon tatranchilar tomonidan qo’llab quvvatlanadi. CHuchuchyen va Urumchi shaharlari vayron etildi. SHu sababli 1863 yil 21 iyunida chor elchixonasi Quljani tashlab chiqib CHuchuchyendagi rus artyelliriyasi yo’q qiladi. SHu vokyea munosabati bilan rus-xitoy savdo munosabatlari dyeyarli ishdan chiqarilib Qulja va Ili provyentsiyalarida hokimiyat tatranchilar qo’liga o’tdi. Ular hattoki qisqa muddatli Tatranchi sultonyatiga asos soladi. 1867 yilda Qashqarda ham mustaqil “Yetti shar” davlati barpo etilib, uning tyepasida sobiq Qo’qon hukmdori YOqubbyek turadi. U Angliya bilan yaqilashish siyosatini olib bordi. 1874 yilda Qashqarga inglizlar elchixonasi vakili kyelib, u YOqubbyekka artillyeriya batyeriyasi va 10 ming qurol byerilishini ma’lum qildi. YOqubbyekning Qo’qon xonligi bilan yaqinligi Rossiya bilan bo’lgan munosabatga ta’sir qilishi mumkin edi. SHu sababli 1871 yilda chor harbiy qismlari Ili o’lkasini Quljalini (Olma-Ota yaqinida) to’laligicha egallab Rossiya tasarrufiga kiritdi. SHundan kyeyin 1872 yilda YOqubbyek bilan savdo kyelishuvi qilindi. SHu bilan Qashqarda rus savdosi rivojlanishi taminlandi. 1877 yil Xitoy hukumati Taymin harakatini bostirib, o’zining G’arbiy Xitoydagi hokimiyatini tikladi. YOqubbyek vafotidan kyeyin Xitoy xarbiy qismlari butun sharqiy Turkistonni bosib olib YOqubbyek davlati tugatildi. 1884 yili Rossiya Quljani Xitoyga qaytarib byerdi. Rossiyaning bundan kyeyingi O’rta Osiyoni bosib olishi Angliya hukumati bilan aloqalarining yomonlashishi sharoitida olib borildi. Angliya hukumati Rossiyaning Buxoro amirligi bilan bo’lgan kyelishuviga tamomila qarshi edi. Angliya matbuoti Rossiya harbiylarining O’rta Osiyodagi harakatlari to’xtatilishini talab qilib Rossiyaning O’rta Osiyoni bosib olganidan kyeyin Hindistonni bosib olishi mumkinligini qayta-qayta ta’kidladi. 1896 yil boshida Angliya tashqi ishlar vaziri Lord Klaryendon Rossiyaning Londondagi elchisi bilan kyelishuv qilib, Rossiya va Angliya ta’sir doirasiga kirgan xududlar o’rtasida nyeytral zona sifatida Afg’oniston tanlandi. Kyeyincha Angliya Afg’onistonni o’z ta’sir doirasiga kiritishga harakat qilib, endi nyeytral zona sifatida Amudaryo ko’rsatildi. CHor hukumati o’z pozitsiyasini G’arbiy Xitoyda mustahkamlaganidan kyeyin. 1873 yilda Xiva xonligiga qarshi xarbiy yurish booshlashga kirishdi. Hali 1869 yildayoq polkovnik Stolyetov boshliq Kavkaz qismlari “Pyetrovka porti”dan (Maxachqala) Kaspiy dyengizi orqali Krasnovodsk 185
kurfazidagi “Murav’yev buxtasi” ga tushirilgan edi. Ana shunda Krasnovodsk shahriga asos solinadi. CHor qo’shinlari Kaspiyning sharqiy kismini egallab Turkmanistonni o’rganishga kirishgan edi. 1869-1873 yillarda Krasnovodsk ko’rfazi egallangandan kyeyin Xiva xonligi 3 tomondan o’rab olinadi, ya’ni 3 ta harbiy okrug g’arbda Kavkaz, shimolda Oryenburg va sharqda Turkiston bilan qurshab olingan edi. SHundan kyeyingina 3 ta harbiy okrug Kaufman rahbarligida 1873 yil 29 mayda Xivani dyeyarli qarshiliksiz egalladi. 1873 yil 12 avgustida Xiva xonligi bilan kyelishuv qilinib, bunga ko’ra xonlik Rossiyani to’laligicha tan oladi va xon mustaqil tashqi siyosat olib borish huquqidan mahrum etiladi. Amudaryo o’ng qismidagi yerlar Rossiyaga o’tadi. Xiva xonligida ham qulchilik munosabatlari byekor etiladi va 3.200 ming so’m kontributsiya to’laydigan bo’ladi. Amudaryoning o’ng qismidagi Rossiyaga o’tgan xududda Amudaryo bo’limi ta’sis etilib, u Sirdaryo viloyati harbiy gubyernatoriga buysunadigan bo’ladi. Uning markazi qilib Pyetro- Alyeksandrovsk (To’rtkul) byelgilandi xiii
. Xiva xonligi ham Buxoro kabi Rossiyaning protyektorati bo’lib qoldi. Rossiyaning Xiva bilan qilgan kyelishuvi ham Angliya hukumati noroziligiga sabab bo’ldi. Inglizlar Rossiyada Afg’oniston mustaqilligini tan olishlikni, Turkmaniston tumanlariga harbiy harakatlarini boshlamasligini talab qildi. Lyekin Rossiya Afg’oniston masalalarida Inglizlar talabini qabul qilsa ham Turkmanlar masalasida erkinlikni saqlab qoldi. Xiva va Buxoro ustidan Rossiya protyektorati o’rnatigandan kyeyin Qo’qon xonligiga navbat kyeldi. 1873-1886 yillardagi voqyeyalar natijasida Rossiya tomonidan bosib olindi. 1873-1874 yillarda Qo’qon xonligi janubiy qismida qirg’izlar qo’zg’oloni boshlandi. Unga mahalliy o’zbyek aholisi ham qo’shildi. Qo’zg’olon sababi xon soliqlarining kyeskin kupayishi bo’ldi. 1873 yil bahorida boshlangan qo’zg’olon 1874 yil avgustigacha davom etib, Qo’qon xoni harbiy qismlari tomonidan shavqatsizlarcha bostirildi. Unda mayda va o’rta chorvadorlar, dyehqonlar hamda xonlik tomonidan xonavayron qilingan fyeodallar vakillari qatnashdilar. Qo’zg’olonda yengilgan bo’lsa ham Qo’qon xonligining ichki va tashqi ahvolini og’irlashtirdi- xonlik faqat Farg’ona vodiysiga taqalib qoldi. Natijada soliqlar miqdori qisqarib, shu bilan fyeodallarga tushadigan boylik chyegaralandi. Bu shubhasiz fyeodallar va musulmon ruhoniylari noroziligini kyeltirib chiqardi. 1875 yil iyulining birinchi yarimida Uzgan shahri yaqinida yangi qo’zg’olon boshlandi. Alimxonning nyevarasi Po’latbyek nomi bilan atalgan bu qo’zg’olon tyepasida mulla Isoq Hasan o’g’li turardi. Qo’zg’olonni bostirish uchun Xudoyorxon o’zining Abdurahmon Oftobachi boshliq harbiy qismlarini yubordi. Lyekin ular xonga munosabatini o’zgartirib, 1875 yil 17 iyulida Andijon shahri yaqinida qo’zg’olonchilar tomoniga o’tdi. Asta-syekin qo’zg’olonchilar tomoniga boshqa fyeodallar ham o’ta boshladi. Masalan, 19 iyulda Andijon hokimi Xudoyorxonning katta o’g’li Nasriddinbyek ham o’z harbiy qismlari bilan qo’zg’olon tomonga o’tdi. Undan kyeyin Marg’ilon hokimi Sultonmurodbyek ham o’tdi, 21 iyul kyechasi qo’zg’olonchilar tomoniga Xudoyorxonning boshqa o’g’li Muhammadaminbyek ham o’z qo’shinlari bilan o’tdi. Eng muhimi shuki, Abdurahmon Oftobachi boshchiligidagi bu qo’zg’olon g’azovot shiori ostida ruslar ta’sirining kuchayishiga qarshi harakatga aylanib kyetdi. Barcha himoyachilaridan ajralgan Xudoyorxon 1875 yil 22 iyulida Qo’qondan Toshkyentga qochishga majbur bo’ldi. Mahalliy fyeodallar Xudoyorxon o’g’li Nasriddinbyekni xon qilib ko’tardi. Nasriddinbyek Kaufman bilan aloqa o’rnatib Rossiyaga xayrixoh ekanligini bildirdi. 1875 yil 4 avgustida Nasriddin va Kaufman o’rtasida kyelishuv bo’lib unga ko’ra Kaufman Nasriddinni xon dyeb tan oldi. Kyelishuv bo’lishiga qaramasdan Qo’qon xonligi harbiy qismlari
186
ruslarga qarashli chyegarada qo’pol harakatlar qildi. Xo’jand shahri o’rab olindi, Ohangaron vodiysiga bostirib kirdi. Hattoki Toshkyent shahri atrofida ham nojo’ya ishlar amalga oshirdi. SHundan kyeyin gyenyeral Kaufman kyeskin hujumga o’tib Mahram yaqinida (Xo’janddan yuqorida) Qo’qon xoni harbiy qo’shinlarini tor-mor qildi va 29 avgustda podsho armiyasi Qo’qonni egalladi va bir oydan kyeyin Kaufman Nasriddinxon bilan kyelishuv qilib, unga ko’ra Qo’qon xonligi Rossiyaga protyektorat bo’lib qoldi. Endi xonlik mustaqil tashqi siyosat olib borishi, gyenyeral-gubyernator ixtiyorisiz harbiy harakatlar uyushtirishi mumkin emasdi. Xonlikda rus savdogarlari erkin harakati taminlandi. Xon kontributsiya to’lashga majbur etildi va Sirdaryo o’ng qirg’og’idagi barcha yerlar Rossiya tasarrufiga o’tkazildi. Namangan bo’limi tashkil etilib, u Turkiston gyenyeral-gubyernatorligiga kiritildi. Lyekin Abdurahmon Oftobachi harbiy qismlari xonga qarshi kurashni hali davom ettirmoqda edi. 1875 yil 9 oktyabrda ular xon harbiy qismlarini yengib, Qo’qonni qo’lga kiritdi. Xudoyor singari Nasriddinxon ham Xo’jandga qolishga majbur bo’ldi. Po’latxon xon dyeb e’lon qilinib, Qo’qonga kirib kyeldi. Qo’zg’olonchilar Marg’ilonni ham egalladi. Qipchoqlar Namangan tumaniga kirib, Namangan shahrini egallashga oz qoldi. Lyekin ular Baliqchi qishlog’i yonida gyenyeral Skobyelyev tomonidan 11-noyabrda tor-mor etildi. M.D.Skobyelyev kyeyin Andijonga yaqinlashib bombardimon qila boshladi va 1876 yil 9 yanvarida uni ham egalladi. Abdurahmon Oftobachi mahalliy fyeodallar boshliqlari bilan gyenyeral Kaufmanga avf so’rab murojat qilganida, u qabul qilindi. Po’latxon Uchqurg’onga qochdi, lyekin 1876 yil 28 yanvarida Uchqurg’on cho’lida qo’shinlari tomonidan egallangach, Po’latxon qo’lga tushirilib, Marg’ilonda qatl etildi. SHunday qilib 1876 yil 19 fyevralida Qo’qon xonligi tugatilganligi e’lon qilinadi. Uning o’rniga Farg’ona viloyati tashkil qilinib, uning harbiy gubyernatori etib gyenyeral M.D.Skobyelyev tayinlandi. 1876 yilda hozirgi O’zbyekiston jumhuriyati xududi chor Rossiyasi tomonidan batamom bosib olindi. 1885 yilga kyelib O’rta Osiyoning barcha yerlari rus qo’shinlari tomonidan egallandi. Bu davrda Turkiston gyenyeral-gubyernatorligiga 5-ta Sirdaryo, Samarqand, Yettisuv, Farg’ona va Kaspiyorti viloyatlari kirar edi. 1864-1885 yillar davomida olib borilgan chor Rossiyasining bosqinchilik urushlari natijasida O’rta Osiyo xalqlari mustamlakachilik bo’yinturug’ini qabul qilishga majbur bo’ldilar xiv .
Xulosa qilib aytganda, XIX asrning oxirlarida O’rta Osiyoning katta qismi Turkiston gyenyeral- gubyernatorligi nomi bilan Rossiya tasarrufiga o’tdi. Qo’qon xonligi tugatilib, xiva xonligi va Buxoro amirligi Rossiya impyeriyasiga qarashli kichik, yarim mustamlaka davlatga aylanib qoldilar. Xiva xonining Amudaryo bo’lim boshlig’i, Buxoro amirligining Rossiya siyosiy agyentligi nazorati ostida xondagi uchastka pristavlarigacha harbiylardan bo’lganligini inobatga olib, to’la harbiy ma’muriy boshqaruvi, harbiy politsiya ryejimi o’rnatilganligini yana bir bor qayd qilamiz. Bunday boshqaruv tyez vaqt ichida o’lkani ruslashtirish va iqtisodiy qaram xududga aylantirish imkonini byerdi. 3- masala CHor hukumati o’zbyek xonliklarini istilo qilib bo’lgach mustamlakaga aylantirishga kirishdi. O’lkani ma’muriy tuzilishining ryejalarini ishlab chiqish paytida mustamlakalarni boshqarilishini qanday yo’llarini O’rta Osiyoda tadbiq qilish masalasida qizg’in muzokaralar bo’ldi. Boshqaruv tartibi 1886 yili qilingan Turkiston o’lkasining boshqarish to’g’risidagi “nizom”da qonuniy jihatdan rasmiylashtirildi. Unga muvofiq Turkiston gyenyeral-gubyernatorligi byeshta- Yettisuv (1897 yildan), Kaspiy orti, Sirdaryo, Farg’ona va Samarqand viloyatlariga (1899 yillardan ) bo’lindi. O’z navbatida bu viloyatlarning har biri uyezdlarga bo’linardi. O’sha vaqtda hozirgi Buxoro, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlariga kyeladigan bo’lsak, ular Buxoro amirligining asosiy qismini tashkil etardi. Hozirgi Xorazm viloyati va Qoraqalpog’iston muxtor jumhuriyati esa Xiva xonligi bilan Rossiyaning Amudaryo bo’limi tarkibiga kirardi. Butun o’lka Rossiya markazida bo’lganidyek Ichki ishlar vazirligiga emas, balki Harbiy vazirlikka 187
buysundirildi. Boshqaruvning barcha jihatlarini o’z idorasiga oluvchi kuchli harbiy ma’muriyat tuzildi. Turkiston gyenyeral-gubyernatorligining huquq va vazifalari “Oltin yorliq” dyeb atalgan hujjatda podshoning 1867 yili gyenyeral-gubyernator fon Kaufman nomiga byerilgan farmonida byelgilab byerilgan. Gyenyeral-gubyernator huzurida yordamchilar hamda o’lkaning harbiy va fuqaro amaldorlaridan tashkil topgan 7-10 kishilik kyengash bor edi. Viloyatlarni harbiy gubyernatorlar va viloyat bo’limlari boshqargan. Amudaryo bo’limiga Sirdaryo viloyatining harbiy gubyernatoriga bo’ysunuvchi alohida rahbar boshchilik qilardi. Uyezdlarni uyezd boshliqlari boshqarishgan. CHorizm O’rta Osiyoda mustamlakalarni ezish va mahalliy xalqlarni milliy qul qilib olish borasida o’z sistyemasini vujudga kyeltirdi. Turkistonni boshqarishda chorizm tuzgan tartib mahalliy myehnatkashlarni ezishga, ularning huquqlarini butunlay nazar e’tiborga olmaslikka asoslangan edi. 1867 yil podsho Turkistonni boshqarishning yangi loyihasini tasdiqladi. SHu loyihaga binoan Turkiston viloyati mustaqil Turkiston gyenyeral-gubyernatorligiga aylana bordi. YAngi nizomning asosiy mazmuni “Ma’muriy hokimiyat bilan harbiy hokimiyatni bir-biridan ajratmay bir mushtarak qo’lda birlashtirish” edi. “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizom” gyenyeral- gubyernatorga juda katta hokimiyatni topshirib qo’ygan edi. Bu nizomga ko’ra, unga qo’shni davlatlar bilan diplomatik munosabatlarda bo’lish, aholiga solinadigan soliqlarni miqdorining byelgilab byerish, rus fuqaroligi huquqini byerish, byudjyet mablag’larini sarflash, mahalliy aholidan bo’lgan shaxslar uchun o’lim jazosi to’g’risidagi hukumlarni tasdiqlash, hukum qilinganlarning gunohini kyechish va boshqa shu kabi huquqlar byerilgan edi. 1867 yilda podsho tomonidan “Oltin yorliq” nomi bilan chiqarilgan Turkiston gyenyeral- gubyernatorligini ma’muriy asoslari byelgilab byerildi. SHu farmonga ko’ra gyenyeral-gubyernator o’lkaning yakka bosh hokimi bo’lib tayinlangan edi. Unga hatto qo’shni davlatlar bilan urushlar olib borish va sulh tuzishga katta vakolatlar byerilgan edi. Turkistonni kuzatib turish harbiy vazirlikka topshirilgan edi. Turkiston gyenyeral-gubyernatorligi viloyatlarga, viloyatlar esa uyezdlarga bo’lingan edi. Viloyatlarni harbiy gubyernatorlari uyezdlarni uyezd boshliqlari (nachalniklari), volostlarni oqsoqollar boshqarar edi. Bu ma’muriy qismlardan tashqari Xiva xonligidan bosib olingan yerlarga, Amudaryo sohilida Amudaryo bo’limi tuzilgan edi. Amudaryo bo’limi boshlig’ining Pyetro- Alyeksandrovsk (To’rtko’l) da doimiy qarorgohi bo’lib, u Sirdaryo harbiy gubyernatoriga bo’ysindirilgan edi. SHunday qilib, o’lka va viloyatlardagi yuqori ma’muriy mansablarning hammasi harbiy kishilar qo’lida edi. Uyezdlarning boshliqlari ham harbiy xizmatchilardan tayinlanar va uyezdlarga tanho o’zlari hukumron edilar. SHunday qilib, 1867 yilgi nizom Turkiston gyenyeral-gubyernatoriga yangi mustamlakadagi xalq ommasining qo’rqitib va itoat ettirib turish imkoniyatini taminlab byerdi. 1873 yilda gyenyeral Kaufman “Turkistonni boshqarish to’g’risidagi nizom” ning yangi loyihasini taqdim etdi. Bu loyiha hokimiyatni kuchaytirish g’oyasi bilan sug’orilgan edi. Biroq hukumat doiralarida bu loyihani ko’rib chiqish uzoqqa cho’zildi. 1882-1883 yillarda yashirin maslahatchi Girs tomonidan Turkiston gyenyeral-gubyernatorligida birinchi syenat ryeviziyasi o’tkazildi. U Turkistonda o’lkani boshqarish to’g’risida to’rtta Muvaqqat nizomi amalda ekanligini aniqladi. Sirdaryo viloyati 1867 yilgi nizom asosida, Zarafshon okrugi 1868 yilda Kaufman tasdiqlagan Muvaqqat nizom bo’yicha, Amudaryo bo’limi 1847 yilda gyenyeral-gubyernator tasdiqlagan Muvaqqat qoidalar asosida, Farg’ona viloyatlari esa Kaufman tomonidan 1873 yilda taklif qilingan loyiha asosida boshqarilmoqda edi. Girs taqdim etgan loyihaga binoan 1884 yilda alohida komissiya tuzildi. Bu komissiya Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizomni ishlab chiqdi, (1886 yil) va uni podshoning o’zi ma’qulladi. Bu nizom 1917 yilgacha davom etdi. 1886 yilgi nizomning asosiy maqsadi Rossiyaning o’lkada mustahkam o’rnashib olish, xazina tomonidan
188
uni boshqarish uchun qilinadigan xarajatlarni kamaytirish va daromadlarni ko’paytirish maqsadida xizmat qiladigan boshqarishni vujudga kyeltirish edi. 1886 yilgi nizomga binoan, sud tuzilishining hamda o’troq va ko’chmanchi aholiga mansub bo’lgan yer tuzilishining asosiy nyegizlari byelgilandi. Soliqlar va yerdan olinadigan o’lponlar, o’lkadagi tabiiy boyliklarni ishlatish miqdori va shu kabilar byelgilab byerildi. Rossiyaning ko’pgina gubyernalari va viloyatlardan farqli o’laroq Turkiston ma’muriyati ichki ishlar vazirligiga bo’ysindirilmasdan, balki harbiy vazirlikka bo’ysundirildi. Turkiston gyenyeral- gubyernatorining vakolati juda kyeng bo’lib, harbiy va fuqorolik boshqarmasini avvalgidyek o’z qo’lida saqlab qolgan edi. Sud hokimiyati qisman qozilar qo’lida qoldi, myeros da’volarini qozilarga itoat qiluvchi maxsus muftilar hal qiladigan bo’ldi. Qonunlarning hammasi o’zgarmay qoldi. Garchi qozilar mahalliy aholi o’rtasidagi grajdanlik ishlarini tyekshirish bilangina shug’ullangan bo’lsalar ham ular o’z qarorlarini Islom dini shariat hukumi asosida chiqarar edilar. Sudvyalar, ya’ni qozi va byeklar saylovchi vakillarining s’yezdlarida uch yil muddatga saylanar, viloyatlarning harbiy gubyernatori tomonidan tasdiqlanardi. Turkistonning Toshkyentdan boshqa shaharlari o’z-o’zini boshqarish huquqiga ega emas edi. 1877 yilda Toshkyentda shahar nizomi dyeb atalgan nizom joriy qilindi. SHu nizomga muvofiq Toshkyentda shahar dumasining “glasnoy” (dyeputat) lari va shahar “golovasi” (boshlig’i) saylab qo’yiladigan bo’ldi. SHahar dumasi “glasnoy” larning faqat uchdan bir qismini shaharning “Osiyoliklar” qismidagi aholi uchun ikki qismini esa, Toshkyent shahrining “ruslar” qismidagi aholi saylar edi. “Glasnoy” likka mahalliy burjuaziya vakillari, chinovniklar va burjua ziyolilari saylanardi. O’rta Osiyo istilo qilingandan kyeyin 70-yillarning oxiri va ayniqsa, 80-yillarning boshlarida paxtachilikni rivojlantirish chor Rossiyasi iqtisodiy siyosatining asosiy masalalaridan biri bo’lib qoldi. Ko’zga ko’ringan podsho amaldorlaridan biri CHorizmning O’rta Osiyodagi iqtisodiy siyosati vazifalarini quyidagicha ta’riflab byerdi. Myening qat’iy fikrim shuki, masala o’lka uchun haqiqatan markaziy masaladir. Uning bitta emas, balki uchta asosiy tomoni bor. SHulardan biri – rus askar ommasiga aniq ravshan bo’lib qolgan masala – “Paxta”, ikkinchisi “sug’orish”, hozir unchalik ko’zga ko’rinmasada, lyekin eng muhim bo’lib qolish ehtimoli bo’lgan uchunchi masala “ruslarni ko’chirib kyelib joylashtirish” dir. O’rta Osiyo xom ashyo bazasi sifatida tobora katta axamiyat kasb qila bordi. Paxtachilikni rivojlantirish munosabatlari asta-syekin birinchi o’ringa qo’yiladigan bo’lib qoldi. Pahtachilikni rivojlantirish faqat Rossiya savdo va sanoat kapitalining manfaatlariga emas, balki mahalliy ekspluatatorlarning, avvalo yirik fyeodallarning yer egaligi va savdo sudxo’rlik kapital manfaatlaraga ham mos bo’lib tushar edi. Tyemir yo’llar bo’lmasa Rossiya O’rta Osiyoni mustamlaka qilib turolmas, uning boyliklaridan to’la foydalana olmas edi. O’rta Osiyo bilan Rossiya bozori o’rtasida byevosita aloqalar o’rnatish ham qiyin bo’lardi. CHorizm tyemir yo’llar orqali o’zining istilo qilib olingan o’lkadagi harbiy siyosiy mavqyeini mustahkamladi. Turkiston gyenyeral-gubyernatorligi tashkil etilganidan kyeyin oradan sal vaqt o’tmay Turkistonni Rossiyaning Yevropa qismi bilan tyemir yo’l orqali bog’lash masalasi qo’yildi. Kaufman gyenyeral-gubyernator bo’lib turgan vaqtdayoq, 1874 yilda Oryenburgda tuzilgan maxsus tyemir yo’l komissiyasi Oryenburgdan Toshkyent tomon O’rta Osiyo maxsus tyemir yo’lini qo’rishni zarur dyeb topdi. Biroq o’sha vaqtda bu loyiha ma’qullanmadi. Turkistonning istilo qilinishi Kaspiy dyengiz sohilidan boshlab tyemir yo’l qurishni yangi loyihasini vujudga kyeltirdi. Zakaspiy tyemir yo’li birinchi katta tyemir yo’l magistrali bo’ldi. Harbiy maqsadni ko’zlab qurilgan bu tyemir yo’l o’lkaning iqtisodiy-siyosiy sohada katta o’zgarishlar bo’lishiga olib kyeldi. Savdo- sotiqni rivojlantirishda va ayniqsa paxta yetishtirishni ko’paytirishda tyemir yo’l katta turtki bo’ldi. 189
1881 yil 1syentyabrda tyemir yo’lning 217 chaqirimlik birinchi qismi Qizil Arvotga yetkazildi. Tyemir yo’l, 1885 yilning 30 noyabrida Ashxobodga, 1886 yilda esa Marvga yetkazildi, 1886 yilning oxirida tyemir yo’l Qoraqum cho’llaridan o’tkazildi. Amudaryo ustida vaqtinchalik yog’och ko’prik qurilib bo’lgandan kyeyin tyemir yo’l 1888 yilning boshida Samarqand shahrigacha olib borildi. Tyemir yo’lning oxiri Samarqandga yetkazgandan kyeyin bu yo’lni Farg’ona vodiysi va Toshkyent tomon yana uzaytirish masalasi qo’yildi. YAngi Samarqand-Andijon tyemir yo’lini uning Toshkyentga va yangi Marg’ilonga olib boradigan shaxobchalarini qurish 1895 yilda boshlanib, 1899 yilda tamomlandi. Zakaspiy tyemir yo’li kyeyinchalik O’rta Osiyo tyemir yo’li dyeb atala boshlandi, asosiy chizig’i Krasnovodskdan Toshkyentgacha uzunligi 1748 km bo’lgan Osiyo tyemir yo’li bu yerda yetishtirilayotgan paxtaning dyeyarli hammasini toshib boradigan bo’ldi. CHorizm Turkistonni harbiy yo’l bilan bosib olgach, mansab istaganlar, ishyoqmaslar, xullas, har xil odamlar, hatto jinoiy guruhlar ham tyemir oqim singari O’rta Osiyoga oqib kyela boshladilar. Istilo qilingan hududlarga rus aholisini ko’chirish tashkilotchilarining eng tashabbuskori Fon Kaufman edi. U 1875 yilda Avliyoota tumanida dastlabki rus qishlog’ini tashkil etdi. 1886 yilgi nizom rus aholisini ko’chirib kyeltirish yo’li bilan o’lkani ruslashtirish harakatini qonuniy mustahkamlab, unga siyosiy tus byerdi. Ko’chib kyeluvchilarga 10 dyesyatinadan kam bo’lmagan yer ajratish byelgilandi. 1886 yilgi qonunga ko’ra “Bo’sh davlat yerlari” ga birinchi navbatda xizmatdan bo’shagan zahiradagi zobitlar, quyi unvondagi harbiy xizmatchilarnng joylashtirilishi alohida ko’rsatildi. Dyehqonlar impyeriyaning qora tuproqli markaziy hududlaridan qutilish va mustamlaka Turkistonda boyish uchun ham Rossiyadan byeto’xtov oqib kyela boshladilar. Ular ma’muriyatining ijozatisiz ham o’lkaga kyelib, o’zboshimchalik bilan tub aholiga qarashli yerlarni egallay boshladilar. 15 yil davomida, ya’ni 1878- 1890 yillar ichida Turkistonda 1300 ta oila joylashib, 19 ta rus qishlog’ini tashkil qildi. Mahalliy aholi bilan rus dyehqonlarning yer suv masalasida, sug’orish inshootlaridan foydalanish bobida o’zaro to’qnashuvlari kuchaydi. Mustamlaka o’lkaga ruslarni yuborish masalasi bilan shug’ulanuvchi maxsus idora- ko’chirib kyeltirish boshqarmasi tashkil qilindi. CHor hukumatining niyati, birinchidan, halqimizni jismoniy yo’qotish bo’lsa, ikkinchidan, esa ma’naviy maxv etish edi. Xalqning ahloq va ma’naviyatini buzish maqsadida Turkistonga ichkilik olib kyelindi. CHorizmining Toshkyentda qurgan birinchi korxonasi pivo zavodidir. Samarqandda ham shunday korxona qo’rilgan edi. Halqning ma’naviy qiyofasini o’zgartirib yuborish uchun 1867 yildan boshlab Turkistonga rus aholisini ommaviy tarzda ko’chirib kyeltirish boshlandi. Ular uchun dastlab Toshkyentda yangi shahar qurildi, Marg’ilon yaqinidagi Sim qishlog’i o’rnida “Novыy Margilon”, hozirgi Farg’ona qurildi. Buxoro yaqinidagi qadim Hoqon qishlog’ining nomi o’zgartirib Kogon dyegan rus shaharchasi bunyod etildi. Qo’qon, Andijon, Namangan, Samarqand shaharlarning ichida va yonida ruslar uchun “Slobodka”lar qurildi. Xalqimiz kyeyinchalik bu joylarni Islobodka-islovodxona dyeb atadi. Eng unimdor suvli yerlar ruslarga bo’lib byerildi, rus hutorlari vujudga kyeltirildi. Turkistonlik vatanparvarlardan biri Turor Risqulov bu haqida “YAngi Turkiston” gazyetasining 1923 yil 25 noyabrdagi sonida yozishicha “Turkistonda ishlatilmoqda bo’lgan yerlarning 55%i rus kyelgindilarning qo’liga o’tdi”. Rus ta’sirini kuchaytirishning ikkinchi yo’li –vaqf mulkining tugatilishi bo’ldi. Vaqf mulklari tortib olindi. Ruhoniylar tirikchilik manbai-doimiy daromadidan mahrum etildi. Machit, madrasa, maktab va darsxonalar qarovsiz qoldirldi. Ular yetmish yil davomida ta’mirlanmadi, ko’pchiligi buzib tashlandi. Eng qimmatli tarixiy boyliklar shu jumladan, nodir qo’lyozmalar, muqaddas kitoblar Maskva va Pyetyerburgga tashib kyetildi. A. Ostroumov kabi missionyerlar ziyolilarimiz ongini zaharlashga intildilar. V. Bartol’dga o’xshash syermahsul tarixchilar chor hukumatiga “Turkistonni qo’lda abadiy saqlab qolish uchun janub, sharq va g’arb darvozalarini taqa-taq byekitib, faqat shimolga Rossiyaga yo’lni ochib qoldirish kyerak” dyegan shaytoniy maslahatlar byerdilar, amalda shunday qilindi ham. Faqat rus madaniyatini ulug’lash, targ’ib qilishga, xalqni ruslashtirishda Turkistonlik ziyolilarni jalb qilishga katta ahamiyat byerildi, bunga rozi bo’lganlar rag’batlantirildi. Hatto bunday noma’qul ishga ayrim atoqli shoirlar ham qo’l urishgan. Bunga misol qilib “Suvorov” qasidasini, Dukchi 190
Eshon qoralab yozilgan “Bachchag’ar” hajviyasini kyeltirish mumkin. Vaholanki, Dukchi Eshon milliy ozodlik va istiqlol uchun kurashgan asl vatanparvarlardan biri edi. U hajv qilgan o’sha shye’r sho’rolar davrida chiqqan maktab darsliklariga ham kiritilib, yosh avlodga Duchki Eshon haqida mutlqo yolg’on tasavvur hosil qilishga olib kyelindi. YOsh avlod ongida o’tmishimiz haqida noto’g’ri tassurot qoldirib, ruslarga nisbatan katta “Og’a”tuyg’usini uyg’otishga intildi, ta’lim-tarbiya shu asosda olib borildi. CHor Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib olgach, O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviyatini, urf-odatlarini oyoq osti qilib, xalqni madaniyatsizlikda, qorong’ilikda, savodsizlikda, nodonlikda saqlashga harakat qilib, malliy xalqning urf-odatlarini, rasm-rusumlarini va milliy madaniy myerosini ta’qiqlab kyeldi. YA’ni machit, madrasalar yopildi eski diniy kitoblarni o’qish ta’qiqlandi. Ro’za hayiti, qurbon hayiti, Makkai mukarramaga borish, hattoki ro’za bayramini nishonlash butunlay ta’qiqlab qo’yildi. Umuman sharqona madaniyat uchun imkoniyat yopilgan edi. CHunki Turkistonni milliy fikr uyg’onishidan chor hukumati manfaatdor emas edi. CHunki halq zamonaviy dunyo ilmlaridan bahramand bo’lsa, milliy ongi o’yg’onsa, oq-qorani tanisa, oxir oqibatda chor mustamlakachilik zulmiga qarshi kurash boshlashi muqarrar dyeb tushunardi. SHuning uchun gyenyeral-gubyernatorning Turkiston o’quv okrugi dyeb ataluvchi idorasi ma’murlari mahaliy xalqni o’qimishli qilish, savodli qilishga, madaniyatli qilishga qarshi chiqib, turli xil hiyla-nayranglarni ishga soldilar. YAngi usul maktabi ochish uchun 9 moddadan iborat shart talab qilinardi. SHundan ma’lumki bu shartlar yangi maktab ochish tashabbuslarini bug’ib tashlashga qaratilgan edi. CHorizim amaldorlari bu bilangina kifoyalanmasdan, jadid maktablariga qarshi o’lkada rus impyeriyasi oq poshshoga sodiq fuqarolar tarbiyalar yetishtirish niyatida rus-tuzyem maktablarini ko’plab tashkil qilishga kirishdilar. CHor hokimiyati davrida maorifning diniy ruhdagi ikki turi, bashlang’ich ta’lim byeruvchi maktab hamda o’rta va oliy ta’lim byeruvchi madrasa saqlanib qolgan edi. Maktablar asosan aholi va ayrim hollarda badavlat kishilarining mablag’i evaziga kun ko’rardi. Maktabda o’g’il bolalar o’qir, o’nda Qur’on, diniy marosimlar, arab va fors tilidagi diniy kitoblar, yozuv va boshlang’ich hisob amallari o’rgatilardi. Ozgina savodi bor odam domla bo’la olar edi. Madrasa talabalari uch bosqichda o’qishgan. Bosqichning birinchisidan ikkinchisiga o’tish uchun imtihon olinmagan, balki ma’lum darsliklar o’zlashtirib bo’lingach, boshqalariga o’tilavyergan ta’lim muddati talabaning qobilyatiga bog’liq bo’lgan. Ayrimlar bitta bosqichda 8-10 yillar o’qir, madrasada jami 20 yildan ziyod vaqtini o’tkazardi. Mustamlakachilar ochgan rus-tuzyem maktablarida rus tilida va boshqa diniy ta’limdan dars byerib ruslashtirish siyosati olib borilardi. CHorizimning Turkistondagi madaniy-ma’rifiy ishlari mustamlakachilik siyosatiga to’la bo’ysundirildi. Bu boradagi siyosat mahaliy aholining ma’naviy hayotiga arashmaslik dyeb ko’rsatilgan bo’lsada, aslida aholini ruslashtirish, milliy madaniyatini chyeklash, kamsitishdan iborat bo’ldi. SHu maqsadda dastlabki tadbirlar Yevropa turmush tarzini ifoda etuvchi maktablarni ochishdan boshlandi. O’lkada joriy etilgan rus-tuzyem maktablari haqidagi loyihaga binoan 1884 yili Toshkyentda dastlabki rus-tuzyem maktabi ochildi. CHor Rossiyasi ma’murlar mahalliy maktablardagi ta’lim-tarbiya ishlarini takomilashtirishni mahalliy aholini ruslashtirish borasidagi katta to’siq dyeb qarardilar. SHu sababli eski maktablarda o’qish-o’qitish ishlarini yaxshilash uchun biror bir tadbir qurilmadi. Maktablardagi ahvol Rossiya bosqinidan avval qanday bo’lgan bo’lsa, shundayligicha qolib kyetavyerdi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkiston sof mustamlakaga aylanib, chorizm uni iqtisodiy jixatdan to’la quvvat bilan kyemira boshladi. Turkiston o’lkasi jaxon mustamlaka zanjiridagi eng mustahkam xalqa bo’lib, G’arbiy Yevropa mustmalakachiligi uning yonida oddiy bir xol edi. Mustamlakachilarning ruscha modyeli shunday tashkil etildiki, unda mahalliy aholining jaholatda, savodsizlikda, qashshoqlikda ushlab turish lozim edi. Mustamlakachilarning bu ryejasi Turkistonni istagancha talash, ezish, toptash imkoniyatini uzoq vaqt saqlab qolish huquqini byerdi.
SHunday bir holatda, xalqning ko’zini ochish ma’rifatga yo’naltirish, milliy ongini oshirish maqsadida taraqqiyparvar kuchlar yetishib chiqdi. Ular xalqning milliy ongini oshirish va o’zligini anglashini birinchi bosqichdagi vazifasini ma’rifat, ilm urfondan qidirdilar. Ma’rifatning odamlar ongiga nihoyatda ahamiyatli ekanligini Ryespublikamiz Pryezidyenti I.A.
191
Karimov ham shunday ta’kidlagan edi: “Jamiyat taraqqiyotining asosi, uning muqarrar xalokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch- ma’rifatdir. CHor Rossiyasi asoratiga tushib qolib, butkul tanazulga yuz tutgan o’lkani uyg’otishga, xalqning ko’zini ochishga faqat ma’rifat orqaligina erishish mumkin edi. Ma’rifatparvarlik biz uchun bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q, yo’qotmaydi ham. Aql zakovatli, yuksak ma’naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo’yilgan maqsadga erisha olamiz. YUrtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Agar shu muammoni yenga olmasak, barcha toat ibodatlarimiz bir pul: taraqqiyot ham kyelajak ham, faravon hayot ham bo’lmaydi” 1 .
shaxslar asosiy rol o’ynaydi, chunki ular yetilgan muammolarni barchadan tyeranroq idrok qiladilar. Ularni amalga oshirishga favqulodda kuch va g’ayrat bilan kirishadi. Butun turkiylar dunyosining jahon tarqqiyotidan uzilib qolganligini, bu juda xavfli ekanligini, unga barham byerish zarurligini, hamda umumturkiy qavm, el uluslardagi jaholatni yo’q qilib ma’rifat orqali taraqqiy topgan mamlakatlarga tyenglashtirish zarurligini jadidlar (arabcha so’z yangi ma’nosida) uning butun turk dunyosining “g’oyaviy otasi” Ismoil Gaspirinskiy (1851-1914) tushunib yetdi. Jadidlar siyosiy faoliyatining ildizi mustaqillik va ozodlik g’oyalari bilan sug’orilgan edi. Bu g’oyalar avvalombor XIX asrning 50-70 yillarida o’zbyek xalqining Rossiya tajovuziga qarshi janglarida o’z ifodasini topgan edi. Rus davlati ulkan mustahkam tayanch hosil qilish va yangi yerlarni o’zlashtirish maqsadida rus shaharlari bunyod etdi. XIX asrning oxiriga kyelib o’lkada ruslarning soni 197420 kishiga yetdi. 1909 yilda esa ularning soni 619320 kishiga yetdi. 1 Buning natijasida o’troq aholining yerlari tortib olindi, axvoli og’irlashdi. O’lkada ruslarning tobora ko’payib borishi siyosiy jihatdan ham tub aholiga o’ta xavfli edi. Tub aholi o’zbyek va qozoq singari asl nomlari bilan emas, balki “inorodyets” (byegona zot) dyeb ataldi. Natijada rus davlatiga qarshi kuchli muholifat paydo bo’ldi. Bu kuch jadidlar bo’lib, ular orasida mahalliy yuqori tabaqalarning ilg’or vakillari ham bo’lib, ozodlik g’oyalarni ilgari surdilar. Zyero, Abdurauf Fitrat shunday yozgan “Ey ulug’ Turon, arslonlar o’lkasi. Syenga nye bo’ldi. Dunyoni “Urxavalari” bilan titratgan yo’lbars bolalaring qani. Nyechun tovushlari chiqmaydi? Nyechun chyekindilar? Nyechun kyetdilar?” 2 .
ko’rsatdi. Rus hukumati va kapitalistlar 1 chi navbatda, paxtachilikni rivojlantirishga va to’qimachilik sanoatini arzon xom – ashyo bilan ta’minlashga qattiq kirishdi. O’lkaning kyeng paxta maydonlarida amyerika paxta navlari ekila boshlandi. CHigitlar dyexqonlarga byepul ulashildi. Uning tolasi ancha uzun bo’lib, sifati baland edi. O’lkada paxta maydonlari kyengayib, “paxta vasvasasi” butun o’lkani chulg’ab oldi. 1886 yilda jami o’lkada 3 mln., 1910 yilda 10,8 mln., 1915 yilda, 18,5 mln., pud paxta yetishtirildi. Bu paxtaning dyeyarli barchasi Rossiyaga olib kyetildi. Ana shu xol, mahalliy aholini, yuqori tabaqa vakillarini, ziyolilarning nafratini uyg’otdi. O’lkada juda ko’plab paxta tozalash, yog’, sovun zavodlari (208 ta) qurildi. Bu zavodlar uncha katta bo’lmay, tyexnikaviy jixatdan past edi. Ular asosan rus kapitalistlari va firmalariga qaram bo’lib, ular bilan raqobat qilishga qodir emasdi. “Ellik yildan byeri,- dyeb yozadi Fitrat,- ezildik, taqib etildik. Qo’limiz bog’landi. Tilimiz kyesildi. Og’zimiz qoplandi. Yerimiz bosildi. Molimiz talandi. SHarafimiz yemirildi. Insoniyligimiz oyoq osti qilindi” 1 . Turkistonda boshlangan jadidchilik harakati sovyet tuzumi davrida unutildi yoki ataylab buzib ko’rsatildi. Xozirgi kunda Vatanimiz olimlarida bu muammoga yangicha printsipial qarashlar va yondoshuvlar qaror topdi. Jadidchilikda dastlab, ularning e’tiborida ma’orifni isloh qilish vazifasi ko’ndalang turdi. Ular islohotlarni amalga oshirishning zarur ekanligini nafaqat nazariy jihatdan asoslab byerdilar, balki yangi usulda o’qitiladigan maktablar ochib, kutubxonalar, qiroatxonalar barpo etib, o’quv qo’llanmalar yozib o’z g’oyalarini amalda qo’llash yo’lida ulkan ishlar qildilar. Umuman olganda birinchi jadidchilik guruhlari Turkistonda va Buxoroda XX asr boshida paydo bo’lgan bo’lib, ularning eng ko’zga ko’ringan vakillari Munavvar qori Abdurashidxon o’g’li, Mahmudxo’ja Byehbudiy, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayni, Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat va boshqalar tashkil etar edilar. Ma’lumotlarga qaraganda, dastlabki jadid maktablari 1898 yili Qo’qonda Salohiddin domla, 1899 192
yilda Toshkyentda Mannon Qori va shu yili Andijonda SHamsiddin domlalar tomonidan ochilgan. Turkiston jadidlarini birlashtirishda “jadidlarning raxbari” dyeb tan olingan Mahmudxo’ja Byehbudiyning xizmatlari katta. Jadidlarni Turkistonda bo’lg’usi davlat qurilishi dasturida yoshlar dunyoqarashi asosiy rol o’ynagan. 1910 yilda jadidlar safida, asosan, 13 yoshdan 36 yoshgacha bo’lganlar tashkil etgan. Jadidchilarning rahbari Byehbudiy o’sha paytda 36 yoshda bo’lgan bo’lsa, kyeyinchalik yoshlarning syevimli shoiriga aylangan CHo’lpon endigina 13 yoshda edi 1 .
burilishlar va qaltis hodisalar bilan bog’liq. Bundan 74 yil muqaddam – 1926 yili sharqshunos Laziz Azizoda Byehbudiy haqida shunday yozgan edi: “Agar O’zbyekistonda Navoiy va Ulug’byekdan boshqa uchinchi bir madaniyat arbobiga haykal qo’yiladigan bo’lsa, shubxasiz bu Byehbudiying haykali bo’lg’usidir” 2 .
Muhammad Siddiq yordamida Qur’onni o’qiydi. 15 yoshidan boshlab yana bir tog’asi – Mullo Odildan arab tili grammatikasini, matyematika, xuquqshunoslik asoslarini, mantiq va tilshunoslik fanlarini o’rganadi. SHunday qilib, Byehbudiy yoshligidan diniy va dunyoviy ta’lim oladi. Bunga, shubhasiz oilada hukm surgan yuksak madaniyat va ilm-ma’rifat muxiti ijobiy ta’sir qildi. 1889 yilda 25 yoshli Byehbudiy birinchi marta haj safariga chiqadi. Islom dunyosida muqaddas ziyoratgoh sanalgan Makkayu Madinaga qilgan safari uning dunyo qarashining kyengayishiga sabab bo’ldi va umumjaxon tarzida fikrlashga zamin yaratdi. Sayohat chog’ida – Rossiya shaharlari, Qrim, Eron, Turkiya, Misr mamlakatlarida bo’ldi Safar jarayonida piyoda yurib dunyoni ko’radi, boshqa mamlakatlar hayoti bilan Turkistondagi yashash tarzini taqqoslash imkoniga ega bo’ldi. Bundan tashqari savdo ishlari, zarur va muhim bitim va munosabatlar tuzish, ham diniy, ham dunyoviy aloqalar o’rnatish, fikr almashish, zurur kitoblar, gazyeta va jurnallar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar sotib olish... bularning bari Byexbudiy Vataniga qaytib kyelgach, ma’rifat va ziyo tarqatishdyek savobli ish uchun asqotadi. Byexbudiy 1903-1904 yillarda Moskva, Qozon, Oryenburg, Pyetyerburg va Qrimda bo’lib, ularning tajribalari bilan tanishadi. U yerda Byexbudiy Ismoilbyek Gospirali bilan tanishadi. Turkiston jadidlarining yana bir savobli ishi yoshlarni chyet ellarga o’qishga yuborib g’arb madaniyati bilan yaqindan tanishishi uchun imkon yaratdi. 1922 yildan boshlab Gyermaniyaning turli xil shaharlariga turli xil kasblarni o’rganish uchun va Turkistonga yuqori malakali kadrlar tayyorlash uchun 60 ga yaqin yigit qizlar o’qishga yuboriladi. Ular orasida Ahmad SHukuriy, Sattor Jabbor, Ahmadjon Ibrohimov, Toxir SHokir, Vali Qayum, Maryam Sultonmurodova, Xayriniso Majidxonova, Saida SHyeraxmad qizi va shunga o’xshash bir qancha mahalliy o’zbyek va tatar yigit – qizlari bor edi. Ularga RSFSR tashqi ishlar komissari CHichyerin va boshqalar orqali doimiy stipyendiyalar tayinlangan, ularning moddiy axvolidan xabar olib turilgan. Bulardan tashqari xorijda tashkil bo’lgan “Ko’mak” uyushmasi a’zolari tomonidan o’qilgan va ko’rsatilgan spyektakllar daromadining 80 foizi, uloq poygasi tomoshalaridan tushgan daromadning 20 foizi yordam sifatida talabalarga ajratilgan. 30 yillarda boshlangan stalincha qonli tyerror natijasida Gyermaniyada o’qib yurgan va u yerdan qaytgan bir gurux talabalar fashist josuslari, Vatan xoinlari kabi soxta ayblar bilan byegunoh qatag’on qilingan ularning Ryespublika ilm-faniga, madaniyatiga va iqtisodining kyelgusi taraqqiyoti yo’lida olib borayotgan fidokorona ishlari barbod bo’lib, to’xtab qoldi. Kyeyinchalik bu yerlarda, hatto, ularning nomlarini ham tilga olishga yo’l qo’yilmadi. O’zbyekiston Mustaqillikka erishgach ularning nomlari oqlandi. Endi bizning yoshlarimiz “Umid” jamg’armasi yordamida Gyermaniya, AQSH, Frantsiya va boshqa xorijiy mamlakatlarda erkin va mustaqil iqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarga kirishdi. Bugun ularni avvalgi sovyet totalitar tuzumi davridagi shubha va ta’qib emas, balki istiqbolli kyelajak kutmoqda. Turkiston jadidlarining yana bir vakili Abduraxmon Sotiboldixon Olim o’g’li Munavvar Qori bo’lib, 1879 yil Toshyent shaxrida tug’ilgan. U 7 yoshida otadan yetim qoladi va ilk ta’limni onasi Xosiyat Otindan oladi. 1898 yil Buxoro madrasilariga borib taxsil ko’radi, ammo ko’p o’tmay moddiy qiyinchiliklarga uchrab Toshkyentga qaytadi, Darxon masjitida imomlik qiladi. U 1901- 1904 yillarda qrimlik do’sti Rasul Kishot yordamida Toshkyentda o’z xovlisida dastlabki jadid maktabini ochadi 1 . U bolalarni yaxshi o’qishi va sog’lom bo’lishi uchun qulay partalarga o’tqazadi. 193
Munavvar Qori faqatgina yangi maktablar ochishning tashkilotchisi emas, balki u moxir pyedagog va bolalar ichki dunyosini yaxshi biladigan o’tkir psixolog ham edi. U o’z darslarida yoshlarga Vatan taqdiri masalasiga katta e’tibor byerib, Vatan rus bosqini ostida oyoq osti bo’lib, yig’lab, turibdi dyeydi 1 . Ma’lumotlarga qaraganda uning “Na’muna” maktabida bir nyecha yuz bola o’qigan. Bu maktabda tayyorgarlik jiddiy bo’lib istye’dodli yoshlar o’qituvchilik qilgan. Ularning qo’lida ta’lim olgan yoshlar orasida kyeyinroq Hamza, Qayum Ramazon, Oybyek, Mannon Uyg’ur kabi istye’dodli adiblar yetishib chiqqan. Munavvar qori faqatgina pyedagogik faoliyat bilan kifoyalanmay badiiy asarlar ham yozgan. U bir qancha xayriya jamg’armalari ham tashkil etgan. SHulardan biri “Grammafon” jamiyati bo’lib undan tushgan mablag’lar evaziga yangi usul maktablari ochgan hamda iqtidorli talabalarni chyet ellarga yuborishga modiy yordam byergan 2 .
1906 yil “Xurshid” (Quyosh) jurnalininashr ettirdi. Lyekin ko’p o’tmay oq poshsho malaylari tomonidan yopib qo’yildi. Kyeyinroq u “Najot”, “Kyengash”, “Hurriyat”, “Osiyo”, “Surat”, “Turon” va “Sadoi Turkiston” kabi jurnallarning muxarriri vazifalarida ishladi. 1927 yil 20 martda Akmal Ikromov Samarqandda bo’lib o’tgan madaniyat xodimlarining qurultoyida Munavvar Qorini eskilik tarafdori sifatida tanqid qiladi. Akmal Ikromov unga nohaq hujum qiladi. Munavvar qori SHo’rolar olib borayotgan siyosatning quruq safsatabozlikdan iborat ekanligini kyeskin qoralaydi. U 1929 yilda qamoqqa olinadi. Munavvar Qori 53 yil umr ko’rdi, uning 30 yili xaqiqiy kurashda o’tdi 1 .
Jadidchilarning Turkistondagi yirik vakillaridan yana biri Abdurauf Fitratdir. U atoqli olim, shoir, yozuvchi, dramaturg, faylasuf sifatida tanilgan, o’zbyek va tojik xalqlarinin madaniy rivojida salmoqli o’rin tutuvchi yorqin siymolardan biridir. U 25 yoshida Turkiyaga o’qishga kyetadi. Istambulda o’qib Yevropacha falsafani o’rganadi, din bilan ilmni birga qo’yishga intiladi. U o’z shye’rlarida “Mujmar” taxallusini qo’llaydi. Uning shye’rlarini Amir Olimxon nashr etishga ruxsat byermagach, 1910 yilda Istambulda “Sayxa” nomi ostida bosmadan chiqadi. Fitrat “Munozara” asarida dunyoviy bilimlar bilan birgalikda eski adabiyot va din darslarini o’z ichiga olgan “Usuli Jadid” dyeb atalgan yangi maorif tizimining asoslarini ishlab chiqadi 1 .
mustamlaka sharq xalqlarining ingliz mustamlakachilariga qarshi kurashini ma’qullab, zolimlarning siyosatini fosh qiluvchi o’tkir publitsistik maqolalar va asarlarni yaratadi. Ulardan “Afg’oniston ishlari”, “SHarq siyosati”, “Yig’la, islom”, “SHarqda inglizlar” kabi maqolalar va “Xind istilochilari”, “CHin syevish” singari sahna asarlarini yaratdi. O’lka iqtisodini ko’tarish maqsadida u Buxoro xalq jumhuriyati maorifi vaziri (1922) vazifasida ishlagan vaqtlarida Gyermaniyaga 100 ga yaqin mahalliy yigit va qizlarni o’qishga yubordi 2 .
yerda unga profyessor dyegan faxriy unvon ham byeriladi. Fitrat Axmad YAssaviy, Navoiy, Turdi, Mashrab kabi o’zbyek shoirlari bilan bir qatorda fors tojik mumtoz adabiyotining Byedil, Umar Hayyom, Firdavsiy kabi shoir va mutafakkirlarining hayoti va ijodi, ularning musulmon sharqi ijtimoiy fikri tarixi va adabiy myerosi hayotidagi tutgan mavqyelari xaqida ham kyeng fikr yuritadi. U “Ming bir kyecha”ni arab tilidan o’zbyek tiliga tarjima qiladi. Navoiy asarlarining izohli lug’atini tuzadi. 30- yillarning boshidan boshlab o’zbyek, rus, tojik matbuotida Fitratga asossiz ravishda xalq dushmani, panturkist dyegan ayblar qo’yiladi va 1937 yilda qonli ryepryessiyaga uchraydi 3 .
doirasiga tortdi. SHunday yoshlardan biri Hamza edi. U yoshligidan Boqchasaroy, Ufa, Qozon singari shaharlarda chop etilgan gazyeta va jurnallarni yashirin holda o’qib, jadidlar faoliyati bilan tanisha boshladi. Hamza Toshkyentga kyelib, 1910 yilda Qashqar darvozasi mahallasidan Soyibboy hojining masjidida yangi usul maktabini ochdi. Uni ochishga Munavvar Qoridan katta yordam oladi. Jadidlar, shu jumladan, Hamza ham, xalqni ilm-fanni egallashga da’vat etar ekan, faqat savodli bo’lish bilangina baxtli, saodatli turmush kyechirish mumkin ekanligini uqtirardi. Jadidlar xat- savodlilik bilan dunyoviy ilmlardan yaxshi xabardor kishilar asta-syekin Turkistonni o’z changaliga tortayotgan savdo va sanoat kapitali qarshisida taslim bo’lmasliklari, balki yangi tarixiy sharoit
194
taqozosi bilan zamonaviy kasb-xunarlarni egallashlari, davr bilan birga qadam tashlab, to’q va madaniy turmush kyechirishlari mumkin, dyegan fikrni ular ongiga singdirmoqchi edilar. Hamza xuddi shu masalada Toshkyent jadidlari bilan hamfikr va hammaslahat bo’ladi. U Qo’qonga qaytib borganidan kyeyin ham Toshkyentlik do’stlari bilan ijodiy aloqani uzmadi. Turkistonda zamonaviy maorif tizimi targ’ibotchilaridan biri, yangi “usuli jadid” maktabi ochib, o’zi yozgan yangi darsliklar asosida dars byergan murabbiy, kyeyinchalik oliy o’quv yurti profyessori, “SHuxrat” (1907), “Osiyo” (1908), “Turon” (1977) nomida gazyetalar chop etgan, “Ishtrokiyun” gazyetasini tashkil etishning tashabbuskorlaridan biri va uning muharriri, jurnalist, shoir, jamoat va davlat arbobi, Abdulla Avloniyning o’zbyek tyeatri tarixida tutgan o’rni byeqiyosdir. Zotan, u yangi tyeatr, xususan, Turkiston o’lkasida tyeatrchilik harakatiga karvonboshilik qilgan “Turon” tyeatrining yetakchi tashkilotchilaridan biridir. Jamiyat va odamlarni ma’rifatli qilishda ko’lami kyeng muammodan Abdulla Avloniy ham, unga zamondosh boshqa dramaturglar ham xalqning hayot tarzidagi asriy illatlari, odatlar: to’y o’tkazish, yosh avlod o’g’il va qizni oilali qilishda farzandlarning istak-orzularini qadrlash, inobatga olish, maorif, eski va yangi maktab tizimi, umuman bilim va bilimsizlikka munosabat, hayotida uchraydigan nodonlik, giyoxvandlik, juvonbozlik singari mavzularni zamonning muxim muammosi sifatida ko’tarishdi. Abdulla Avloniyning 1914 yilda yozilib, 1916 yili “Turon” truppasida o’zi tomonidan sahnalashtirilgan “Advokatlik osonmi?” nomli komyediyasi mavzu doirasining kyengligi va badiiy jihatdan pishiqligi bilan 1914 yilda yozilgan drama asarlarining yetuklari qatoriga kiradi. Asarning 1916 yilgi postonovkasida Davronbyek rolini Imomiddin Xo’jayev, Jabborali rolini Mannon Uyg’ur ijro etgan edilar. “Padarkush” spyektakli bilan ochilgan “Turon” tyeatrining birinchi spyektalida Abdulla Avloniy bosh qahramon, boy rolini ijro etdi. Ana shu obrazlar talqinidan so’ng Abdulla Avloniy “Zaharli hayot” spyektaklida Eshon, “Baxtli kuyov”da Abdurahmon, “O’liklar” spyektaklida SHayx Nasrullo, “Layli va Majnun”da Majnunning otasi singari rollarini ijro etadi. Xullas, Abdulla Avloniy “Turon” truppasida ishlagan davrda, 1914- 1918 yillar orasida sahnalashtirilgan asarlarning dyeyarli hammasida yetakchi va mas’ul rollarni ijro etgan 1 . YUqorida qayd etilgan dalil va mulohazalar Abdulla Avloniyni yangi o’zbyek tyeatrini yaratuvchilaridan biri, tashkilotchi dramaturg, aktyor, ryejissyor, xalqimizning har qancha ardoq va minnatdorchiligiga loyiq ma’rifatparvar ijodkordir. –dyeb xulosa qilishimizga imkon byeradi. Turkiston jadidlari savodsiz xalqni ma’rifatga chaqirishda yangi vosita – tyeatrdan ham foydalangan. Tyeatr jadidlar nazarida avvalo, ulug’ maktab – ibratxona bo’lib, xuddi maktab va matbuot kabi ma’rifat, ilm olish g’oyasini targ’ib etishda ko’zda tutilgan edi. Ikkinchidan esa, ma’rifiy va ko’ngilochar tomoshalar orqali mablag’ topib, uni maorif, matbuot ehtiyojlariga sarflamoq ko’zlangan edi. Turkistonda tatar, ozarbayjon, rus, sayyor tyeatr jamoalari tashkil topa boshladi. Turkistonda birinchi o’zbyek milliy tyeatri 1914 yilda ish boshladi. Unda Mahmudxo’ja Byehbudiyning “Padarkush” p’yesasi tomoshabinlarga ko’rsatildi. 1915-1916 yillar davomida Abdulla Qodiriyning “Baxtsiz kuyov”, Abdulla Avloniyning “Advokatlik osonmi?”, “Pinak” kabi p’yesalari sahna yuzidan joy oldi. Xalq tyeatrni – muqaddas dargoh dyeb bildi. SHunday qilib, ko’hna Turkistonda yangicha tyeatr san’ati maydonga kyeldi, dramaturgiya shakllandi. Tyeatr, dramaturgiya jadidchilik harakatining va jadid adabiyotining bag’oyat muhim jabhalaridan bo’lgani uchun harakatning ma’rifiy, ijtimoiy hamda siyosiy mosliklari tomon yo’naltirildi, shu bilan mutanosib rivojlandi. Sovyet davrida jadidlardan chiqqan milliy ziyolilar sovyet organlarida faoliyat ko’rsatdilar va o’z faoliyatlari bilan xalq ta’limi san’atini rivojlantirishga, ma’rifiy ishlarni taraqqiy ettirishga harakat qildilar. Jadidlarning ayrim qismi mustabid tuzumning siyosatiga ko’nikmay horijga o’tib kyetdilar, muayyan qismi esa istiqlolchilar harakatiga qo’shilib kyetdilar. Istiqlolchilik harakatiga g’oyaviy rahnomolik qilish, ayniqsa, sovyet organlarida ishlab, milliy mustaqillik g’oyalarini targ’ib qilishdagi sa’y-harakatlari jadidlarning sovyetlar tomonidan 1929, 1937 –1938 yillarida ommaviy qirg’in qilinishiga olib kyeldi. Buxoro amirligi va Xiva xonligida jadidchilik harakati Turkistondagi kabi XIX asr oxiri XX asr
195
boshlarida shakllangan bo’lsa ham, bu hududlardagi tarixiy sharoit undagi jadidchilik harakatiga ham o’ziga xos xususiyatlar baxsh etdi. Buxoro va Xiva jadidlari dastlab amir va xon hukmronligini chyeklash, mavjud tuzum sharoitida islohotlar o’tkazib, jamiyat taraqqiyoti va milliy mustaqillikni qo’lga kiritishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsalar, kyeyinchalik xonlik va amir yakka xukmronligi har qanday taraqqiyotga to’siq ekanligini tushunib yetdilar. CHunki 1917 yilda Xiva xoni Asfandiyorxon ruxsati bilan tuzilgan “YOsh xivaliklar”dan iborat majlis va nozirlar kyengashi, ularning taqiqlanishi va Junaidxon davridagi yosh xivaliklarning qattiq ta’qib qiinishi: Buxoro amiri Said Olimxonning o’zi qabul qilgan isloxotlar o’tkazish xaqidagi farmonining byekor qilinishi va 1918 –1920 yillarda yosh buxoroliklarning quvg’inga uchrashi shunga olib kyelgan. Buxoro va Xorazm Xalq Ryespublikalarida jadidlar hukumat organlarida rahbar lavozimlarida ishlab mamlakatni taraqqiy qildirish va mustaqillikni saqlab qolishga intildilar (1920-1924). Biroq sovyet ryejimi avval Buxoro va Xorazm davlatlari mavjudligiga chyek qo’ygan bo’lsa, kyeyinchalik barcha jadid namoyandalarini jismonan mahv qildi. Umuman olganda, asr boshida yuzaga kyelgan jadidchilik harakati Turkiston xalqlarining milliy ozodlik, mustaqillik uchun dastlab chor Rossiyasi, so’ngra sovyet mustamlakachiligiga qarshi kurashda muhim o’rin tutadi. 1914 yilda boshlangan 1 jahon urushi Turkiston xalqlarining axvolini yanada og’irlashtirdi. 1914 yil 26 iyulda Turkiston o’lkasida “Favqulodda xolat” e’lon qilindi. Urush natijasida mahalliy xalqni talash haddan tashqari avj oldi. Uning ustiga rus podshosi Nikolay II 1916 yil 25 iyun farmoni bilan Turkistonda 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkak ahlini front orqasida ishlash uchun safarbarlik qildi. Bu farmondan norozi bo’lgan xalq 4 iyul kuni Xo’jand shahrida norozilik namoyishi o’tkazdi. Bu namoyish qo’zg’olonga aylanib, markazi Jizzaxga ko’chdi va tarixda “Jizzax qo’zg’oloni” nomini oldi Bu qo’zg’olonda Turkiston jadidlari ham faol ishtirok etdilar. Podsho farmoniga ko’ra Sirdaryo viloyatidan 80 ming kishi, Samarqanddan 36 ming kishi, Farg’onadan 30 ming kishi mardikorlikka yuborilishi kyerak edi. Farg’onada bu majburiyat ancha yengil bo’lib, har byesh xonadondan 1 mardikor byerilishi kyerak edi. Bu imtiyozning birinchi sababi vodiy rus to’qimachilik sanoati uchun nihoyatda boy xom-ashyo manbai edi. Agar Farg’onadan ko’p kishi mardikorlikka olinsa rus sanoatchilari zarar ko’rar edilar. 11 iyulda qo’zg’olon Toshkyent shahrida boshlandi. Unga ishchilar, shahar kambag’allari kyelib qo’shilib, qo’zg’olonchilar soni soat sayin orta boshladi. Qo’zg’olonda G’ulom Kamolov, Yo’lchi Ibrohimov, Zuxrabibilar jonbozlik ko’rsatdi. Ammo yomon qurollangan olomon harakati tyezda politsiya tomonidan bostirildi. “Jizzax qo’zg’oloni” nomli dostonning muallifi o’zbyek shoiri Fozil Yo’ldosh muhim ma’lumotlarni bayon qilgan. Jizzax qo’zg’olonining rahbarlaridan biri Abduraxmon Jyevachi edi. U 1846 yil Forish tumanida tug’ilgan. U eski maktabni tamomlab, otasidan qolgan yerda ishlab, oila tyebratgan. Sovyet tarixshunosligida ko’rsatilganidyek, u boyning o’g’li bo’lmagan, lyekin o’sha davrda bir xil ismli 3 ta Abdurahmon dyegan kishilar bo’lgan. Sovyet davridagi adabiyotlarda CHordara Byegining o’g’li tasvirlangan. CHor ma’murlari qo’zg’olonning kuchayishidan qo’rqib, polkovnik Ivanov boshchiligida maxsus jazo otryadini yuboradi. Natijada qo’zg’olon shavqatsizlarcha bostiriladi, qo’zg’olon boshliqlari osib o’ldiriladi. Qo’zg’olonda qatnashgan kishilardan 51 kishi qatl etiladi, 161 kishi surgun qilinadi, 128 kishi qamoqqa olinadi, 228 kishi turli jazo xizmatlariga safarbar etiladi. Ko’plab qishloqlar yondirildi, lyekin rus mustamlakachilariga qarshi ozodlik harakati so’nmadi. Qo’zg’olon o’lkada rus mustamlakachi zulmining tagi bo’sh ekanligini ko’rsatdi. Qo’zg’olonning bostirilishiga o’lka jadidlari nafrat bilan qaradilar. Xalq Jizzax qo’zg’olonidan kyeyin ozodlikka chiqishning birdan bir yo’li kurashish ekanligini tushunib yetdi. Bu voqyeaga bag’ishlab Munavvar Qorining “Makbul qurbonlari” maqolasida “Xaq olinur, kurashib, qon to’kib olinur” dyegan xulosaga kyelishi ozodlik va milliy huquqlar uchun kurashish zarurligini ta’kidladi. 1
|
