Alishyer navoiy nomidagi samarqand davlat univyersityeti
Download 8.06 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- -2 soat Talabalar soni: 100 – 130 nafargacha Mashg’ulot shakli
- O’quv mashg’ulotining maqsadi
- Pedagogik vazifalar
- O’quv faoliyati natijalari
- 1.2. «Sovetlar hokimiyatining Ozbekistonda amalga oshirgan siyosiy, iqtisodiy, manaviy-madaniy tadbirlari
- 11- Mavzu Sovetlar hokimiyatining Ozbekistonda amalgam oshirgan siyosiy. iqtisodiy, manaviy-madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati
- Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi
- Dars o’tish vositalari
|
Ma’ruza mashg’ulotlari 11-mavzu Sovetlar hokimiyatining O'zbekistonda amalga oshirgan siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati 1.10. Ma’ruzada ta’lim texnologiyasi Mashg’ulot vaqti-2 soat Talabalar soni: 100 – 130 nafargacha Mashg’ulot shakli Kirish-axborotli ma’ruza Ma’ruza rejasi 1.XX asrning 20-yillarda ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat.Er- suv islohatlari 2.O’zbekistonda sanoatlashtirish siyosati hamda agrar siyosatining mustamlakachilik mohiyati. 3.II jahon urushidan keyingi yillarda O’zbekistonning iqtisodiy hayoti. Agrar siyosat, Orol fojeasi 4 Sovet hokimiyati davrida o'zbekistonning ma'naviy madaniy qaramlig1 va uning oqibatlari
vaziyat, yer-suv islohatlari, O’zbekistonda amalga oshirilgan sanoatlashtirish va qishloq xo’jaligini jamaolashtirish siyosati, ma’naviy-madaniy tadbirlar to’g’risidagi bilimlar shakllantiriladi Pedagogik vazifalar: XX asrning 20-yillaridagi iqtisodiy vaziyat «Harbiy kommunizm» siyosati va uning mazmun-mohiyati haqida tushuncha berish; O’zbekistonda sanoatlashtirish, qishloq xo’jaligini jamaolashtirish siyosatining mohiyati haqida ma’lumot berish; Yangi iqtisodiy siyosatning (NEP) mohiyati haqida tushuntirish berish
O’zbekistonda yer-suv munosabatlarining mazmun-mohiyati ochib beriladi; «Harbiy kommunizm» siyosatining mohiyati va uning salbiy oqibatlari ochib beriladi; Yangi iqtisodiy siyosatning (NEP) mohiyati, uning uning ijobiy tamonlari yoritib beriladi; O’zbekistonda sanoatlashtirish, qishloq xo’jaligini jamaolashtirish siyosatining mohiyati va uning salbiy oqibatlari yoritib beriladi;
Ko’rgazmali ma’ruza, namoyish etish, savol- javob, suhbat, tushuntirish, klaster
Ommaviy, jamoaviy, yakka tartibda Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, kompyuter texnologiyalari, slaydlar
Texnik
vositalardan foydalanishga va guruhlarda ishlashga mo’ljallangan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat, savol-javob 209
1.2. «Sovetlar hokimiyatining O'zbekistonda amalga oshirgan siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati» mavzusi bo’yicha ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi Ish bosqichlari va vaqti Faoliyat mazmuni Ta’lim beruvchi Ta’lim oluvchilar
1. Mavzuga kirish
(15 daqiqa)
1.1.O’quv kursi nomini aytadi. Ekranga o’quv kursining tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi, mavzular ro’yxati bilan tanishtiradi va ularning mazmunini qisqacha yoritadi 1.2.Birinchi mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini e’lon qiladi. 1.3.Klaster asosida o’tiladigan mavzuning mazmuni va mohiyatini qisqacha yoritadi Tinglaydilar.
Tinglaydilar
2- bosqich Asos
iy bosqich (55
daqiqa) 2.1. Talabalar bilimini faollashtirish maqsadida savol-javob usulini qo’llaydi:
Yer-suv islohatlarining bosqichlari va ularning natijalari?
O’zbekistonda sanoatlashtirish, qishloq
xo’jaligini jamaolashtirish siyosatining mohiyati nimalardan iborat?
Turkistonda qarshilik harakati nima sababdan ko’tarildi va ularning nomayondalari kimlar?
II jahon urushidan so’ng O’zbekistonda agrar sohadagi o’zgarishlar nimalardan iborat
Orolfojeasi nima sababdan kelib chiqqan va uning salbiy oqibatlari nimalarda namayon bo’lishadi.
2.2 Javoblarni to’ldiradi, umumlashtiradi va bugungi o’quv mashg’ulotida ushbu savollarga kengroq javob olishlarini aytadi. 2.3. Ekranda slaydlar namoyish etish bilan O’zbekistondagi yer-suv islohatlari, «harbiy kommunizm» siyosati, NEP
mohiyati, sanoatlashtirish, qishloq xo’jaligini jamaolashtirish siyosati haqida to’liq ma’lumot beriladi Talabalar diqqatini mavzuning asosiy
jihatlariga karatadi, ularning dolzarb
va ahamiyatli ekanini asoslaydi. 2.4. Vazifani barcha talabalar yakka tartibda bajarishlarini aytadi. Talabalar faoliyatini kuzatadi, ularni yo’naltiradi, zarur maslahatlar beradi. 2.5. Bir nechta talabaning ish natijasini tekshiradi, talabalar bilan birgalikda muhokama qiladi. Zarur bo’lsa, qo’shimchalar kiratadi va ushbu savol bo’yicha to’liq Savolga
javob beradilar. Fikrlarini bildiradilar.
Tinglaydila r,
zarur ma’lumotlarni yozib oladilar.
Vazifani yakka
tartibda bajaradilar.
natijasini taqdim kiladilar.
r, zarur
ma’lumotlarni yozib oladilar.
210
ma’lumot berishini aytadi. 2.6. Rejaning ikkinchi savoliga doir bo’lgan slaydlarni ekranga chiqaradi va har bittasini to’liq yoritadi 2.7. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi 3. Yaku
niy bosqich (10
daqiqa) 3.1. Mavzu bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu buyicha egallangan bilimlarning dolzarbligi va ahamiyatli ekanini alohida qayd etadi hamda kelajakda ushbu bilimlardan qayerlarda foydalanishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.2. Mustaqil ishlash uchun vazifa beradi: (1) o’tilgan mavzu asosida B/B/B jadvalini to’ldirib kelish. B/B/B jadvalini to’ldirish qoidasini tushuntiradi (6-ilova); (2) ikkinchi mavzu bo’yicha keyingi o’quv mashg’ulotiga tayyorlanib kelish. Savollar beradilar.
Vazifani yozib
oladilar.
ma'naviy-madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyati Ryeja: 1. XX asrning 20-yillarda ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy vaziyat.Er-suv islohatlari 2. O'zbekistonda sanoatlashtirish siyosati hamda agrar siyosatining mustamlakachilik mohiyati. 3. II jahon urushidan keyingi yillarda O’zbekistonning iqtisodiy hayoti. Agrar siyosat, Orol fojeasi 4. Sovet hokimiyati davrida o'zbekistonning ma'naviy madaniy qaramlig1 va uning oqibatlari
1. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T., O’zbyekiston, 1994, 3-86 b. 2. Karimov I.A. O’zbyekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., O’zbyekiston, 1997. 3. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kyelajak yo’q. T., «SHarq», 1998. 4. Karimov I. A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yoli. T: “O’zbekiston” 1992, T.1, 36-86 b. 5. Karimov I. A. O’zbekiston bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li. T: “O’zbekiston” 1993y. 6. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch” T:Ma’naviyat, 2008 y. 7. To’xliyev N. O’zbyekiston iqtisodiyoti (savollar va javoblar), T., «O’zbyekiston», 1991. 8. Hidoyatov G. Natsional’nыy vopros v SSSR. T., «O’zbyekiston», 1991. 9. Golovanov A.A. Kryest’yanstvo Uzbyekistana: evolyutsiya sotsial’nogo polojyeniya. 1917-1937 gg. T., «Fan», 1992. 10.
O’zbyekiston tarixi (1917-1991). T., «SHarq», 2000. 11.
O’zbyekistonning yangi tarixi. 2-kitob. O’zbyekiston Sovyet mustamlakachiligi davrida. T., «SHarq», 2000. 12. O’zbekiston tarixi (1917-1993). – T.,O’qituvchi, 1994y. 13. O'zbekistonning yangi t a r ix i. 2-kitob. O'zbekiston sovet mustamlakachiligi davrida. T„ «Sharq». 2000y, 161-428 b. 14. O’zbekiston tarixi (R.Murtozayeva va boshqalar).-T,2003y,427-471,502-528 b. 15. Q.Usmonov, M.Sodiqov va boshqalar “O’zbekiston tarixi”. T., “Iqtisod moliya”, 2006y.
Qo’shimcha adabiyotlar: 16. Usmonov Q., Sodiqov M va boshqalar O’zbekiston qaramlik va mustaqillik yillarida. – T. O’qituvchi. 1996 y. 17. Xo’jamberdiyev Yo O’zbeklar ishi. – T., Yozuvchi, 1990 y. 18. history.uzsci.net – Tarix institute “O’zbekiston tarixi” jurnali. 211
Darsning o`quv va tarbiyaviy maqsadi: Ushbu mavzu orqali Sovetlar hokimiyatining O'zbekistonda amalgam oshirgan siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy tadbirlari va ularning mustamlakachilik mohiyatini tarixiy manbalar asosida yoritib byerishdan iborat
ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil tyestlar, kompyutyer, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug`atlar) 17.
Dars o’tish usullari: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida byerilgan savollarni tahlil etish. Tarqatma tyestlar asosida talabaning mavzuni qay darajada o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqyealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil byerish. Darsning xrono kartasi – 80 minut. O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati. Talabalarning davomati – 2 minut Hafta davomida bo`lgan yangiliklar-5 minut Yo`qlama- 5-minut Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish- 10 minut YAngi mavzu bayoni – 50 minut Sinov savollar namunasi – 5 minut Uyga vazifa byerish – 3 minut
XX asr 20-yillarining oxirlarida O’zbyekistonda shakllangan ma’muriy-buyruqbozlik boshqaruv tizimi jamiyat hayotining barcha jabhalari qatori iqtisodiy sohada ham o’z aksini topmasdan qolmadi. SHuni alohida ta’kidlash kyerakki o’sha davrda O’zbyekiston iqtisodiyoti agrar xaraktyerga ega edi. O’zbyekiston hududida dastlabki fabrika va zavodlarning qurilishi chor Rossiya davrida boshlangan edi. Bu korxonalarni qurushdan ko’zlangan maqsad Turkistonda chorizm mustamlakachiligini mustahkamlash, o’lka boyligini markazga olib kyetishni osonlashtirish va arzonlashtirish, mamlakat aholisi va tabiiy ryesurslarini eksplutatsiya qilishni kuchaytirishdan iborat edi. SHuning uchun ham O’zbyekiston hududida qurilgan korxonalar yengil va oziq-ovqat tarmog’iga mansub bo’lib ular faqat qishloq xo’jalik mahsulotlariga va qazilma boyliklariga dastlabki ishlov byerganlar xolos. Yengil yoki oziq-ovqat sanoatining murakkab tyexnologiya bilan bog’liq korxonalari o’lkamizda umuman qurilmagan edi. 1917 yil Oktyabr’ to’ntarishidan kyeyin hokimiyatni qo’lga olgan SHo’rolar hukumati uni saqlash va mustahkamlashning yagona yo’li zamonaviy rivojlangan sanoatga va eng birinchi navbatda og’ir industriyaga ega bo’lishiga bog’liqligini juda yaxshi tushunar edi. XX asrning 20-yillarida amalga oshirilgan yangi iqtisodiy siyosat xalq xo’jaligining turli tarmoqlari qatori sanoatda ham muayyan ijobiy o’zgarishlarga olib kyeldi. Erishilgan yutuqlardan ruhlangan kommunistik rahbariyat kun tartibiga sanoat qurilishi ko’lamini jiddiy ravishda kyengaytirish vazifasini qo’ydi. Industrlashtirish natijasida SSSR sanoati rivoj topgan ilg’or mamlakatlar qatoriga qo’shilishi kyerak edi. Oldiniga, yangi iqtisodiy siyosat amalda bo’lgan davrda industrlashtirishni jadallashtirish haqida gapirilmadi. Lyekin NEPdan voz kyechilgandan kyeyin industrlashtirish sur’atlarini kyeskin ravishda oshirish vazifasi qo’yildi. O’zbyekiston sanoatining shu davrdagi ahvoli qanday edi? 1927 yilda sanoatning xalq xo’jaligida salmog’i 38,4% ni tashkil etib uning 90% i qishloq xo’jaligi xom ashyosini qayta ishlashga moslagan edi va myetropoliya ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilayotgan edi. dunyoning boshqa mamlakatlari singari O’zbyekiston ham industrlashtirish o’tkazishdan juda ham katta manfaatdor edi.
Industrlashtirish, agar ryespublika manfaatlarini ko’zlab, uning ehtiyojlarini qondirish uchun o’tkazilganda edi, unda u O’zbyekistonda zamonaviy tyexnika bilan qurollangan, o’lkadagi xalq 212
xo’jaligi xususiyatlarini, dyemografik vaziyatni, milliy an’analarni hisobga oladigan, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishini ta’minlaydigan, o’lkani ilg’or, sanoati rivojlangan mamlakatga aylantiradigan tarzda amalga oshirilishi kyerak edi. Biroq, bol’shyeviklar hukumatining niyati tamoman boshqacha edi. ular O’zbyekistonni xom ashyo yetkazib byeruvchi o’lka sifatida saqlab qolmoqchi edilar. Lyekin, shu bilan birgalikda uning iqtisodiy salohiyatini oshirib, ryespublika boyliklarini talon-taroj qilishni kuchaytirmoqchi edilar. Ryespublikada amalga oshirilgan industrlashtirish xuddi ana shu vazifani amalga oshirishga yo’naltirilgan edi. To’g’ri, tan olish kyerak 1,2,3 byesh yilliklar davomida ryempublikada ulkan ishlar olib borildi. Sanoatning ryespublika uchun butunlay yangi bo’lgan ip, gazlama, ipak yigiruv, tikuvchilik, mo’ynachilik, poyafzal, mashinasozlik, ximiya, rangli myetall eritish, enyergyetika kabi tarmoqlari vujudga kyeldi. Ana shu davrda «Tashqishloqmash», Toshkyent to’qimachilik kombinati, Toshkyent, Buxoro, Farg’ona tikuvchilik fabrikalari, Toshkyent kombinati kabi yuzlab yirik sanoat korxonalari, o’nlab elyektrostantsiyalar qurilib, qator konlar ishga tushirildi. 1941 yilga kyelib ryespublika sanoati 1443 ta yirik va o’rtacha sanoat korxonalarini va 19 mingta mayda korxonalarni o’z ichiga olar edi. Sanoatning xalq xo’jaligida salmog’i 1927 yildagi 38,4 dan 70 % gacha ko’tarildi. YUzaki qaraganda kyeltirilgan dalillardan O’zbyekistonda sanoat misli ko’rilmagan sur’atlar bilan rivojlanganday tuyuladi. Lyekin, agar ryespublikada yaratilgan sanoat potyentsiali boshqa o’lkalardagi sanoat bilan solishtirilsa, uning tarkibiy tuzilishi tahlil qilinsa, ishlab chiqarish qanday tashkil qilinganligi, rahbarlik qanday amalga oshirilganligi, kadrlar tayyorlash siyosati o’rganilsa unda Markaz bilan ryespublikamizo’rtasidagi impyeriyacha munosabatlar tizimi, yuqoridan tayziq qilish amaliyoti, rahbarlikning buyruqbozlik, rasmiyatchilik usullari ko’zga yaqqol tashlanadi. Biz ryespublikada amalga oshirilgan industrlashtirish mustamlakachilik xaraktyeriga ega dyeb ataymiz. Xo’sh, bu nimalardan ko’rinadi? O’zbyekistonda sanoat korxonalari mahalliy sharoitva milliy manfaatlarini emas, balki markaz ehtiyojlarini hisobga olgan holda barpo qilingan edi. Qurilgan korxonalarning soni ko’paygan bo’lsada, xuddi chorizm davridagidyek O’zbyekistonga xom ashyo yetkazib byeruvchilik vazifasi yuklatildi. Masalan, O’zbyekiston SSSRning eng asosiy paxta bazasi sifatida tanlab olingan edi. lyekin, paxtadan kyeladigan daromadning asosiy qismi myetropoliya ixtiyorida qolar edi. chunki paxtaning 15% igina O’zbyekistonda tayyor mahsulot holatiga yetkazilib, qolgani myetropoliyaga xom ashyo sifatida jo’natilar edi. Paxta xom ashyosi va tayyor mahsulot narxlari orasidagi farq esa 30 baravardan ortiq bo’lib, asosiy daromad O’zbyekiston xom ashyosini qayta ishlaydigan markaziy korxonalar hisob raqamiga tushar edi. O’zbyekistonda qurilgan va mahalliy xom ashyo va ryesurslarni tayyor mahsulot holatiga yetkaza oladigan korxonalarning ham aksariyat qismi Markaz ehtiyojlarini qondirar edi. masalan «Sryedazkabyel’» zavodi mahsulotining 95% i ryespublikadan olib chiqib kyetilar edi. Bundan tashqari, o’z davri uchun ilg’or tyexnologiya bilan qurollantirilgan zavodlarning katta qismi to’g’ridan-to’g’ri Moskvaga bo’ysuntirilib, uning idorasi bilan ish yuritar edilar. Pryezidyent I.A.Karimov asosili ravishda ta’kidlaganidyek «ryespublikaning ulkan... imkoniyatlaridan ayamay foydalanilar, undan ko’riladigan daromad esa yurtimizdan ancha yiroqlarda qolib kyetar edi». 9
2- masala:
20-30yillarda O’zbyekistonda qurilgan korxonalarning aksariyat qismi tyexnologik jihatdan eskirgan asbob uskunalar bilan jihozlanardi. Atrof-muhitni himoya qilish, ryespublikada tabiiy muvozanatni saqlashga ham e’tibor yo’q darajada edi. Natijada suv va havo havzalariga millionlab tonnalar zaharlangan chiqindilar tashlab yuborilar edi. Ayniqsa ximiya zavodlarining ryespublika ekologiyasiga zarari katta bo’ldi.
Jadal industrlashtirish juda katta miqdordagi kapital mablag’larni talab qilar edi. Industrlashtirishni amalga oshirayotgan har qanday davlat mablag’larini chyet el invyestitsiyalarini jalb qilish, kryedit olish, xalqning bo’sh mablag’larini ishlatish, davlatga qarashli korxonalarning
9 И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсађасида:хавфсизликка таҳдид, барљарорлик шартлари ва тараљљиёт каолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997, 205-бет.
213
qimmatli qog’ozlarni chiqarish kabi yo’llar bilan to’playdi. Ma’muriy buyruqbozlik, totalitar tuzum hukmron bo’lgan Sovyet Ittifoqida bu imkoniyatlarini ishlatish imkoniyatlaridangina foydalanishmumkin edi xolos. Qishloq xo’jalik mahsulotlari narxini sun’iy ravishda pasaytirilib, sanoat tovarlari narxi haddan ziyod oshirildi va narxlar tafavuti natijasida vujudga kyelgan katta miqdordagi mablag’lar industrlashtirishga ajratildi. Ko’rinib turibdiki, industrlashtirish myehnatkash kishilar, ayniqsa dyehqonlar yelkasiga og’ir yuk bo’lib tushgan edi.
Sanoatni kadrlar bilan ta’minlash ham ziddiyatli kyechdi. Agar birinchi byesh yillik boshida ishchilar soni 18 mingta bo’lsa, 1937 yilga kyelib ularning soni 181 ming kishiga yetdi. Lyekin, ular orasida mahalliy millat vakillari ozchilikni tashkil qilar edi. Sanoat korxonalari qurulishi natijasida vujudga kyelgan ishchi o’rinlari asosan yevropaliklar hisobiga to’ldirilib, mahalliy aholi qishloqda qolib kyetavyerdi. Natijada qishloqlarda yashirin ishsizlik vujudga kyeldi va dyemografik vaziyat kyeskinlashib bordi. Bularning barchasi O’zbyekistonda industrlashtirish Markazning hohish irodasi va manfaati asosida amalga oshirilganidan dalolat byeradi. XX asr 20 yillarining boshidan e’tiboran amalga oshirilgan yangi iqtisodiy siyosat dyehqonlarga ham erkin nafas olishga imkon byerdi. Oziq-ovqat razvyetkasining oziq-ovqat solig’i bilan almashtirilishi qishloq xo’jaliki ishlab chiqarishi samaradorligining oshirishiga, bozor infrato’zilmasi ayrim elyemyentlarning tiklanishiga olib kyeldi va natijada aholining turmush sharoiti anchagina yaxshilandi. Lyekin, shunday bo’lsada, O’zbyekiston qishloq xo’jaligida fyeodal-patriaxal munosabatlarning ustivor ekanligi, qishloqlar mayda va tarqoq yer uchastkalariga bo’linganligi, agrotyexnikaning qoloqligi, irrigatsiya tizimining ayanchli holatida ekanligi, aylanma mablag’larning yetishmasligi, qishloqdagi iqtisodiy o’sishiga to’sqinlik qilar edi. 1925 yilda yersiz dyehqonlar barcha dyehqonlarning 10 % ini, 1-3 dyesyatina yeri bor dyehqonlar 64 %ini, 3-10 dyesyatina yeri bor o’rta hol dyehqonlar 20 %ini 10 dyesyatinadan ortiq yeri bor boy dyehqonlar 6 %ini tashkil qilar edi. 1924 yilda dyehqonchilik qilgan yer maydonlari mavjud ekin maydonlarining faqat 58,7 %ini, yalpi qishloq xo’jaligi mahsuloti 1913 yildagi darajada agrar islohotlarini amalga oshirish ob’yektiv zarurat edi. Bol’shyeviklar rahbariyati agrar islohotlar zarurligini tan olsada, bu islohotlar o’zbyek qishloqlarining sotsialistik yo’lga tushib olishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratishi lozim dyeb hisoblar edi. Islohotlar qarshilik ataylab avj oldirildi. Qishloqda asosiy kuch bo’lgan o’rta hol dyehqonlarga nisbatan esa ustomonlik bilan munosabatda bo’lindi. O’rta hol dyehqon «iqtisodiyotni rivojlantirishda va ishchilar sinfi bilan dyehqonlar ittifoqini amalga oshirishda asosiy, markaziy figura» 10 *, dyeb e’lon qilishdi. O’zbyekistonda Rossiyadagi kabi haddan ziyod yirik yer egalari yo’q edi. Ryespublikadagi yirik yer egalarini Rossiyadagi quloqlarga qiyoslash mumkin. O’zbyekistonda 1925-1929 yillarda amalga oshirilgan, yer-suv islohoti aholining ana shu boy qatlamlariga qarshi qaratilgan edi. sOvyet hokimiyati yollanma myehnatdan foydalangan dyehqonlarni eksplutator dyeb atab, ularni sinf sifatida yo’q qilishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ydi. Islohotlar jarayonida sovyet hokimiyati boy (quloq) dyehqonlarni chyeklash siyosatini tobora kyeng qo’llay boshladi. 10 dyesyatinadan ortiqcha yerlar musodara qilindi (Farg’onada 7 dyesyatinadan). 1928 yilda qabul qilingan qaror bo’yicha 20 gyektar va undan sug’oriladigan yeri (45 gyektar lalmi yer) bo’lgan dyehqon xo’jaliklari butunlay tugatildi. Hammasi bo’lib 1925-1929 yillarda 475 ming dyesyatina yer tortib olindi. Uning 10 % i kambag’al dyehqonlarga taqsimlandi. Qolgan yerlarda 522 ta kolxoz tashkil qilindi. SHunday qilib, O’zbyekistonda yalpi jamoalashtirish siyosatini amalga oshirish uchun zamin hozirlangan edi. SHu alohida ta’kidlash kyerakki, zo’rma- zo’raki tuzilgan kolxozlar qatori ixtiyoriy ravishda tuzilgan koorporatsiyalar ham anchagina edi. Bozor munosabatlari qonuniyatlariga rioya qilish asosida tuzilgan bu shirkatlar dyehqon xo’jaliklarining 80%ini qamrab olgan edi. NEP dan voz kyechilishi ularning halokatiga olib kyeldi. Mamlakatda yalpi jamoalashtirish boshlandi. Bu siyosat Moskvaning tayziqi asosida o’tkazildi. O’zbyekistondagi ijtimoiy sharoit hisobga olinmasdan turib Ryespublika yalpi jamoalashtirishga tayyor ekanligi targ’ib qilina boshlandi. 1930 yil 17 fyevralda O’z KP (b) MK «Jamoalashtirish va quloq xo’jaliklarni tugatish haqida» qaror qabul qildi. Ryespublika yalpi jamoalashtiriladigan 17 tumanga bo’linadi. Mahalliy rahbarlar raqamlar orqasidan quvib qonunni buza boshladilar. Kolxozlarga kirmaganlarga suv byerilmaydi, sanoat mahsulotlari sotilmaydi, katta soliq solinadi, surgun qilinadi dyeb qo’rqitadilar. Natijada ko’pchilik tumanlarda jamoalashtirish bir nyecha
10 Компартия Узбекистана в резолyuщиях… Т. 1, с. 139. 214
haftada o’tkazildi. 1930 yil 6 fyevralda qishloq xo’jaligi artyelining birinchi namunaviy nizomi qabul qilindi. Nizomda mulkni umumlashtirish myezonlari, kolxozlarning bo’linmas fondlari to’g’risida tushuncha byerilmagan edi. Natijada turar joy binolari, qo’y, echki, qoramollar, hatto parrandalar ham umumlashtirildi. Ba’zan esa yakka dyehqon xo’jaligidan jamoaning oliy firmasi kommunaga sakrash holatlari kuzatildi. «YUqori»ning ko’rsatmalari zo’rlikning avj olishiga olib kyeldi. Bu yo’l-yo’riqlar kimlarning quloq qilinishini aniq byelgilab byermas edi. SHuning uchun ryespublikada o’ziga to’q boy dyehqonlar umumiy dyehqonlar miqdorining 6%ini tashkil qilsada ba’zi tumanlarda 15%gacha dyehqonlar quloq qilinib xo’jaligi tugatilgan edi. Masalan, Mirzacho’l tumanida 1930 yilda 137 ta xo’jalik ro’yxatga olinib tugatilishi kyerak edi. Tyekshirishdan kyeyin ro’yxatda 75 xo’jalik qoldirildi. Quloqlar ro’yxatiga asossiz ravishda o’rta hol ba’zan esa kambag’al dyehqonlar kiritilganligi aniqlangan edi. «Quloq»larga qarshi kurash niqobi ostida asosan tadbirkor, ishbilarmon dyehqonlarga nisbatan yalpi urush e’lon qilindi. Dindor bo’lgani, ma’muriyat harakatiga qarshilik ko’rsatgani uchun ham «quloq» qilinishi hollari uchrab turardi. «Quloqlarning dumi» dyegan atama paydo bo’lganidan kyeyin zo’ravonlikni nafaqat qishloq aholisining boy va o’rta hol qatlamlariga, balki eng kambag’al qismiga ham qo’llash imkoniyati tug’ildi. «Quloq» qilinganlarning bir qismi Ukraina, Sibir’ va Qozog’iston cho’llariga, o’rmonlariga surgun qilindi. YAna bir qismi ryespublikaning boshqa joylariga zo’rlik bilan ko’chirildi. Ryespublikaning o’zida 17 ta «quloq» qishloqlari (lagyerlari) tashkil qilingan edi. O’zbyekistonda jamoalashtirilgan rasman 1932 yilning oxirida poyoniga yetdi. 81,7% yakka xo’jalik shu vaqtga kyelib umumlashtirildi. Qolgan yakka xo’jaliklarga iqtisodiy tayziq kuchaydi. Soliqlar, majburiy topshiriladigan mahsulotlar hajmi kyeskin oshirildi. 1939 yilga kyelib yakka xo’jaliklarga butkul barham byerildi. Kolxozlarda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning hamma sohalari qat’iy nazorat ostiga olindi: mahsulot ishlab chiqarish va myehnat unumdorligi ustidan ryeja ko’rsatkichlari, soliq majburiyati joriy qilindi, jamoa xo’jaliklarining daromadlari va sarf-xarajatlari byelgilab qo’yildi. Jamoalashtirish yangi iqtisodiy siyosatga o’nglana olmaydigan zarba byerdi. Agrar sohada xo’jalik hisobi munosabatlarining buzilishi, sanoat bilan qishloq xo’jaligi o’zaro foydali ayriboshlashdan voz kyechilishi, oziq-ovqat razvyetkasi tamoyillariga qaytilishi – bularning barchasi iqtisodiyotning chuqur dyeformatsiyasiga olib kyeldi. Jamoalashtirish qishloq xo’jaligi tabiiy rivojlanishi jarayonlarini bukib qo’ydi. U dyehqonlarning kolxoz «kamyera»lariga umrbod qamalishiga va qaram bo’lishiga olib kyeldi. Majburiy ravishda kolxozlarga kiritilgan dyehqonlar barcha fuqarolik huquqlaridan, avvalo kasb tanlash va yashash joylarini o’zgartirish huquqlaridan judo bo’ldilar. Jamoalashtirish O’zbyekiston qishloq xo’jaligiga qaqshatqich zarba byerdi. 1933 ryespublikada ochlik boshlandi. Don yetishtirish kyeskin kamaydi. CHorvachilikka katta zarar yetkazildi. Qishloq xo’jaligi boshqaruv tizimida ma’muriy-buyruqbozlik usullarining ustivorligi ta’minlandi. Bu esa ko’p jihatdan paxta yakka hokimligi o’rnatilishini ta’minladi. 1930 yilning baxoridayoq bol’shyevistik raxbariyat yalpi jamoalashtirish tumanlarida yer maydonlarining to’rtdan uch qismida paxta ekishni ryespublika hukumatidan talab qilgan edi. Paxta yakka hokimligini o’rnatish yo’lini tanlashi oqibatida 1933 yilda yetishtirilgan umumiy qishloq xo’jalik mahsulotlarining 81,5 %ini paxta tashkil qilar edi. 1937 yilda esa bu ko’rsatkich 93,4 %ni tashkil qildi. Kolxozchilar o’z myehnatlarining myevalaridan mustaqil ravishda foydalana olmas edilar. Majburlovchi va eksplutatsiya qiluvchi fyeodal tuzumi o’rnini partiya – davlat tuzumi egalladi. Qishloq aholisi faqat o’z shaxsiy tomarqalariga ishonishlari mumkin edi xolos. Lyekin, dyehqonlarning anchagina qismi bu imkoniyatdan yo to’lasincha foydalana olmas yoki butunlay undan mahrum edilar. Masalan, 1937 yilda ryespublikadagi 66 ming dyehqon oilasi tomorqadan umuman mahrum edi. 140 ming dyehqon oilasining tomorqalari esa kam normadan ham kam edi. SHunday qilib, yalpi va jadal jamoalashtirish natijasida dyehqonlarga xos bo’lgan butun turmush tartibi buzildi, ma’naviy axloqiy qadryatlar zavol topdi. Yer o’z egasidan amalda ajralib qoldi. Oqibatda oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qiluvchi mamlakat, ularni chyet eldan olib kyeluvchi davlatga aylandi.
Download 8.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|