Aloqalarini va o‘zaro bog‘liq1igini ilmiy o‘rganishdir

Kichik biznes subyektlarini moliyalashtirish manbalari, kredit bilan ta’minlash shakllari, kredit turlari va ulardan

samarali foydalanish

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishda ya’ni mahsulot yetishtirish, xizmat ko‘rsatishda yangi texnika, texnologiya, fan yutuqlarini joriy etish, iqtisodiy o‘zgarishlar qilish ko‘plab kapital mablag‘larni talab qilib doimo mavjud bo‘lmaydi. Respublikamiz iqtisodiyotida kichik biznes hal qiluvchi tarmoqlardan bo‘1ganligi uchun bu sohani rivojlantirish ustivor

»’o‘nalishlardan biri sifatida belgilaydi. Shu sababli hukurna' tomonidan kredit bilan ta’minlash yuxasidan imtiyoziy huquq' baza yaratishga alohida ahamiyat berildi. O‘zbek iston respublik. si Prezidentining 1998-yi1 9-aprelda “Xususiy tadbirkorlik, kichik o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida belgilangan kreditlash bo‘yicha rue’yoriy hujjatlardan foydalanish natijasida Respublikadagi mavjud kichik biznes korxonalariga moliyalash manbalari hisodidan berilgan mab1ag‘ning o‘sish dinamikasi quyidagi i dvalda berilgan.


6.5.1-jadval
t3‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan kichik biznes subyektlariga berilgan kreditlarning dinamikasi, mlrd so*m

Kredit turlari									2009-Hilda 2004-vi\ga nisbr.t: n o‘z Sri*"
			2004	2005	2006	2007	200g	200a
l4archa moliya- lash manbalari ^ ° obidan			354	419,9	547,4	743,7	1250,7	I 851,7	5,2 marta
' *u jumladan:
I i z mablag‘ lari			i40,7	323,3	489,7	66ti,7	11 53,1	161 ,3	••'
i3tidjetdan l‹cshqari ianit•‘armalar			I 6,6	20,6	20,4	21,7	23,7	115,5	6,9 mac
xirijiykredit '''›iva1ari			96,6	76,0	37,3	55,2	°3,9	I 21,8 322,1	1 26 °»
		'••okreditlar	43,0	45,4	64,9	110,0	202,5
	.hti jumladan:
	I’m mab1ag‘lari		34,7	32,5	50,0	93,4	183,0	295,0	8,5 marta
	' cljetdan dari jamg‘ar- .1:tr		8.4	I 2,9	I 4,9	16,9	19,4	27,1	3,2 marta

2004-2009-yillarda Respublikamiz tijorat banklari tomonidan kichik biznes subyektlariga berilgan kreditlarning umumiy miqdori ortib, unga banklaming o‘z mablag‘lari hisobidan berilgan kreditlarning o‘sish bilan izohlanadi. 2009-yilda tijorat banklari- ning o‘z mablag‘laridan berilgan kreditlarining 2004-yilga nisbatan o‘sish sur’ati 5,7 martani tashkil etdi. Ushbu holatni ikki jihatdan baholash mumkin: Bunda bir tomondan banklarining kichik biznes subyektlarini kreditlash borasida yetakchi mavqega ega ekanligidan, ikkinchi tomondan esa nobank massasalarining kichik biznesni kreditlash amaliyotining takomillashmaganligidan dalolat beradi.
Kredit vaqtinchalik bo‘sh turgan pulning qarzga olib ishlatilishini anglatadi. Krcditlash esa pulni qarzga olib xarajatlarni qoplanishini bildiradi.
Kredit — bu pulning egasi bilan uni haq to‘1ash evaziga qarzga olib ishlatuvchi hamda ular o‘rtasida turgan vositachilarning iqtisodiy munosabatlaridir. Kredit obyekti — bu qarzga berilishi mumkin bo‘1gan pul, ya’ni kredit resursidir. Kredit subyekti — kredit aloqalarini ishtirokchisi bo‘lib, pulning egalaridan, qarz oluvchilardan va vositachilik qiluvchilardan iborat. Kreditor — pulni qarzga berib turuvchi shaxs. Ssuda oluvchi — bu qarz oluvchi subyekt. Kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi vositachilar kredit institutlariga birlashadilar. Kredit ikki shaklda bo‘1adi: Bevosita olinadigan kredit, bilvosita olinadigan kredit. Bevosita kredit olganda qarz beruvchi bilan qarz oluvchi to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa o‘rnatadi. Bilvosita kreditda qarz beruvchi va qarz oluvchilar vositachilar orqali bog‘lanadilar. Voistachilik vazifasini banklar, mayda kredit tashkilotlari, pul topib beruvchi kichik biznes korxonalari bajaradi. Kredit berish prinsiplari.
Kredit mexanizmi huquqiy jihatdan inustahkamlanadi, qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida kredit bitimi tuzilib, tomonlarning majburiyatlari qonunlashtiriladi. Kredit mexanizmida foiz asosiy o‘rinni egallaydi.
Foiz — kreditning bozor narxi bo‘1ib, qarzga olingan puldan vaqtinchalik foydalanganlik uchun to‘lanadigan haq sifatida nainoyon bo‘ladi.
Qarz pulni biznesda ishlatishdan olingan foydaning bir qismi qarz olgan tadbirkor daromadiga, ikkinchi qismi puI egasiga foiz bo‘lib aylanadi.
Kreditning arzon yoki qimmatliligini foiz darajasi belgilaydi. Bu foiz to‘lovi qarz pulining qanday qismiga tengligini, ya ni undagi hissasini bildiradi va foiz stavkasi deb ataladi. Foiz stavkasiga qarab pul egasiga qanday miqdorda qarz haqi to‘lash xarurligi aniqlanadi. Kreditga olingan qarz pulni ishlatishdan olingan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori bo‘1ishi kerak. Shuning uchun kreditni samarali ishlatib, undan ko‘p foyda olishni talab qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1997-yi1 10-mayda tasdiqlangan 330-son “O‘zbekiston Respublikasi banklari tomonidan xo‘ja1ik yurituvchi subyektlarni uzoq muddatli kreditlashni tashkil etish qoidalari” bilan mulkchilik shaklidan qat’i nazar, yuridik shaxs hisoblanuvchi korxonalarga, shu jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarni uzoq muddatli ( 10 yilgacha, ammo obyekt o‘z-o‘zini qoplash muddatidan ko‘p bo‘lmagan davrgacha) krcditlar bilan haq to‘lash asosida, qr.ytarib bcrmaslik sharti bilan, garov bilan ta’minlangan holda, muddatli hamda belgilangan maqsadda foydalanishini ta’minlanishi sharti t}o‘yilgani holda kreditlashtirish tadbirlari belgilab qo‘yi1gan.
Kichik biznes korxonasi tomonidan kredit olinayotganda uning
‹}aytarilishi, kafolatlanishi va ta’minlanishi lozim. Garovga qo‘yishning huquqiy asosi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasining liiqarolik kodeksida (264-289-moddalar) “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun va boshqa qonun hujjatlarida 1› •l‹*i tangan. Qonun hujjatlariga muvofiq krcditni ta’minlashda: until-mulkning garovga qo‘yiIishi; bank yoki sug‘urta kompani••asi rang kafolati; yuridik va jismoniy shaxslarning kafilligi; qarz oluvchi tomonidan qarzning qaytarilmasligi ehtimoli xatarini
.iig‘iirtalash haqida sug‘urta polisi (guvohnomasi) hisoblanadi.
Kredit (lot. Creditium ssuda, qarz: ing. Credit) foizda i}:iytarish sharti bilan vaqtincha foydalanish uchun put yoki iiiatcrial mablag‘lari berish jarayonida yuzaga keladigan iiiiintisabatlar tizimi ; qarz, nasiya. Kredit uzoq va qisqa muddatga
foydalanganlik uchun ustama foiz to‘lash sharti bilan beriladi. Bankga mijozga pul o‘tkazish yo‘li bilan yoki naqd to‘lovni amalga oshirish mumkin. Kredit summasini mijozning kredit kartochkasi o‘tkazib beradi.