Амалий машгулотлар


Download 4.13 Mb.
bet4/12
Sana13.08.2023
Hajmi4.13 Mb.
#1666829
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12
Bog'liq
4,2,2с

:
J
Технология фани дарсларида фанлараро богланишлар схемаси
Технология фани дарсларида фанлараро богланишлар
БОГЛАНИШЛАР





texnologiya.zn.uz
4-слайд
Технология фани дарсларида фанлараро богланишлар схемаси


ИЧКИ БОГЛАНИШЛАР

Булимларбуйича

р буй ича^ ^Йунал ишлар буйич^

алишлар буйич

с

IXsiH



texnologiya.zn.uz

5-слайд


: Технология фани дарсларида фанлараро богланишлар схемаси J


г

Н

ФИЗИКА 1 МАТЕМАТИ

1
КА







ТАШКИ

Г







[ ИН

1ФОРМАТИК ВА АТ



т















texnologiya.zn.uz
Амалий топшири^.
Укувчиларнинг компетенцияларини шакллантиришда технология фани дарсларини узаро ва бошка фанлар билан боFлаб утиш имкониятлари буйича берилган жадвални тулдиринг.

Т/р

Фан номи

Технология фани билан узаро алоцаси

1.

Тасвирий санъат.




2.

Чизмачилик.




3.

Математика.




4.

Физика.




5.

Информатика.




6.

Кимё.




7.

Биология.




8.

Г еография.




9.

Жисмоний тарбия.




10.

Она тили.




11.

Тарих.




12.

Экология.




13.







Эслатма: жадвални тулдиришда аник мисоллар келтирилиши шарт!

Технология ва тасвирий санъат. Технология дарсларида расмларнинг тутган урни енихоя каттадир, чунки бирорта деталь ёки буюмни ясашдан аввал унинг расми ёки эскизи чизилади ва укувчиларга курсатилади. Укувчилар хам ана шу расмларни дафтарига кучириб чизиб оладилар. Укувчилар ана шу расмлар оркали уша деталь ёки буюм туFрисида тасаввур хосил киладилар. Куриниб турибдики, бу ерда укувчиларда хар хил расмлар чизиш малакаси хам шакллана боради. Лекин тажрибалардан маълумки, расм чизиш осон иш эмас. Купгина укувчилар расм чизишга оид етарли маълумот ва малакага эга булмаганликларидан бу ишни бажаришда кийинчиликларга дуч келадилар. Шу сабабли укитувчи технология дарсларида укувчиларга буюмларнинг техник расми, эскизи, яккол тасвири, переспектива, расмларни чизишдаги иш кетма- кетлиги шунингдек, рангларни фарклаш, уларни мутаносиб жойлаштириш ва шу кабилар хакида хам тушунча бериб боришга туFри келади.


Технология ва чизмачилик. Технология дарсларини чизмачиликсиз тасаввур этиб булмайди. Технология дарсларида чизмачилик хам уз урнида жуда зарурдир. Чунки хар кандай детални ясаш унинг чизмасини укишдан бошланади ва бу жараёнда укувчида булажак буюм унинг кисмлари туFрисида тасаввур хосил булади. Бинобарин, Технология дарсларидаги мухим кургазмалардан бири булган технологик ва инструкцион карталарни чизиш ва улардан фойдаланиш хам чизмалардан кандай фойдаланишга боFликдир. Демак, укувчиларнинг амалий фаолияти ва тайёрланадиган буюмларнинг сифати куп жихатдан уларнинг чизмачиликка оид билим ва куникмаларга хам боFлик экан. Бирок чизмачилик VII синфдан бошлаб укитилади. Шу сабабли Технология укитувчиси V синфдан бошлаб укувчиларга чизма, улчам, ук чизиклари, кесим, кирким, чизмачилик асбоблари ва улардан фойдаланиш хакида маълумотлар бериб бориши зарур. Бунда укувчиларнинг олдинги синфларда шу сохага оид олган билимларини хисобга олган холда иш курилиши лозим.
Технология ва математика. Технология таълими дарсларида укувчиларга туFри бурчак, перпендикуляр ва параллел чизиклар, туFри бурчакли учбурчак ва туFри туртбурчак каби шаклларни хосил килишга оид тушунчалар зарур булади. Булардан ташкари, укувчилар технология фани дарсларида симметрия уки, шаклларни симметрик жойлаштириш, айлана, уни булакларга булиш, уринмалар утказиш чизFич, гуня, транспортир, бурчак улчагич, циркуль каби турли асбоблар ёрдамида деталь ёки буюмларнинг бурчакларини, ёй марказларини, туFри ва эгри чизикли бошка улчамларини аниклашларига туFри келади. Бундай пайтларда геометрияга оид булган билимлар зарур булади. Бинобарин, мактаб геометрия курсида чизиш ва улчаш куролларидан фойдаланиш, юзаларни алмаштириш каби ишларни бажаришда катта имкониятлар бор. Вазифа шулардан Технология дарсларида уринли фойдаланишдан иборат. Шунингдек, берилган буюмларнинг узунлиги, эни, баландлиги, юзаси, хажми каби турли улчамларни аниклаш, канча материал вакт сарф булишини хисоблаш каби ишларни бажаришда эса арифметикага оид билимлар зарурдир.
Технология ва физика. Технология таълими буйича амалий машFулотларда турли материалларга ишлов беришдан олдин уларнинг физикавий хусусиятларини билиш зарур. Модданинг ташки таъсир натижасида узининг кимёвий таркибини саклаб колиш хусусияти унинг физик хоссалари дейилади. Бундай хоссаларга материалларнинг ранги, зичлиги, эрувчанлиги, иссикликдан кенгаши, иссиклик сиFими, иссиклик ва электр утказувчанлиги, магнитланиши каби хоссалари киради. Масалан, металл киздирилганда ундан иссиклик ёки электр токи утганда металга магнит таъсир эттирилганда унинг таркиби узгармайди. Металнинг физик хоссалари уларни бир-биридан фарклашда ва ишлатишда жуда кул келади. Масалан, хар кандай металл узига хос ялтирокликка эга булиб, бу унинг ранги дейилади. Х,амма металнинг ранги бир хил эмас. Масалан, мис кизил, калай ялтирок ок, рух кулранг, пулат оч кук рангда булади. Бу ерда металлар хавода оксидланиб колса ранги узгариши, энг юпка металл булаги хам нур утказмаслигини таъкидлаш мумкин. Материал киздирилганда узидан иссикликни тез утказиши унинг иссиклик утказувчанлиги дейилади. Металл узидан иссикликни канча тез утказса, у шунчалик тез ва текис кизийди хамда совийди. Шу сабабли металлардан буюмлар ясашда ва уларга ишлов бериш чоFида уларнинг иссикликдан улчамлари узгариши мумкинлигини хисобга олиш зарурлиги кайд этилади. Умуман олганда материалларнинг физикавий хусусиятига кура фарклай олиш, мукобилларини танлаш оркали деталь ва буюм кисмларини тайёрлашга эришилади.
Булардан ташкари, технология фани дарсларида материаллардан дастлабки асбоблар ёки дастгохлар ёрдамида турли буюмлар ясашда, асбобларни созлашда харакат турлари, куч, босим, кувват, энергия, иш, ишкаланиш каби физик тушунчалардан кенг фойдаланиш зарур.
Технология ва информатика. Х,озирги замон саноатида махсулотларни ишлаб чикаришга оид технологик жараёнларни такомиллаштириб боришни электрон хисоблаш машинаси ва информатика асослари фанисиз амалга ошириш кийин. Замон талабларидан келиб чикиб шахар ва кишлокларда янги- янги, кичик, урта корхоналар очилиб иш бошламокда. Ана шу ишлаб чикариш муассасаларида замонавий автоматик бошкариш системаларидан фойдаланишга катта эътибор берилмокда. Шунинг учун Технология таълими дарсларида укувчиларнинг электрон хисоблаш машинаси ва информатика асослари фани буйича олган билим, куникмаларини хисобга олган холда уларни ишлаб чикариш жараёнига кандай тадбик этишга оид тушунчаларни бериб бориш зарур. Масалан, укувчиларга материалларга механик ишлов бериш буйича токарлик, фрезалаш, рандалаш, прокатлаш, пармалаш станоклари билан таништираётганда укувчиларга хозирги кундаги такомиллашган автомат ва ярим автомат дастурлаштирилган станокларнинг ишлаш принциплари, нимага асосланиб ишлашини айтиб утиш жоиздир. Укувчиларга юкорида айтилган станокларда бажариладиган операцияларни бир станокда, яъни дастурлаштирилган системадаги станокда бир неча ишлар; йуниш, тешиш, резьба очиш, пардозлаш ва бошка операцияларни бажаришдаги кулайликлар хакида гапириб утилса янада яхширок булади. Шунингдек, бундай ишлар учун дастур тузишнинг ахамияти хакида хам алохида тухталиб утиш керак. Экскурсия соатларида эса шу тоифадаги станокларни курсатиш, технология ва информатика фанларидан олган билимларини мужассамлаштириб бориш максадга мувофикдир.
Технология ва кимё. Укувчиларга материалшуносликка оид билимлар бериш уларнинг бу сохадаги тушунчаларини кенгайтиришда кимёвий усулда олинадиган материаллар, жумладан, пластмассалар, полимерлар, полиэтилен плёнкалар, сунъий ойна, сунъий каучук ва бошка шу кабилар хакида хам маълумот беришга туFри келади. Бунда шу хилдаги материалларнинг олиниши ва ишлатилишини моддаларнинг кимёвий таркиби ва хусусиятлари оркали тушунтириш яхши натижа беради. Булардан ташкари елим, буёк, лок, ацетон каби бириктирувчи, пардоз ва эритувчи материалларнинг хосил килиниши, ишлатилиши хамда улардан фойдаланишдаги хавфсизлик коидалари хакида хам алохида тухталиб утиш зарур.
Технология ва биология. Биологияга оид тушунча ва маълумотлар, айникса, техник технология фани дарсларида эса дарахт^оч)ларнинг турлари ва тузилишини, уларнинг ёшини, нуксонларини ва намлигини аниклашда хам биологияга оид маълумотлар керак булади. Шунингдек, амалий машFулотларда терлаш, чарчаш, жисмоний зурикиш касб физиологик холатлар хамда уларнинг зарарли окибатларини, тозалик ва шахсий гигиена коидаларига амал килишни тушунтиришда хам биология, одам анатомияси ва физиологияси тиббиёт каби фанлардаги билимларга асосланиб иш олиб борилади. Укитувчи, айникса, 13-15 ёшдаги укувчилар билан амалий машFулот утказишда хушёр булиши керак. Чунки бунда укувчилар “утиш” даври деб аталувчи биологик жихатдан фаол паллада булади. Бунда укувчиларнинг кул-оёклари, буйи тез усади, овози узгаради. Куп холларда ички безлар бундай усиш суръатини етарли таъминлай олмайдилар. Натижада укувчилар тез чарчаб коладилар, узларини нохуш, холсиз сезишлари хам мумкин. Шунинг учун укувчиларни бу ёшда сурункали, OFир жисмоний иш бажаришга жалб этиб булмайди.
Технология ва география. Технология таълими дарсларида укувчиларга материалшуносликка оид айрим тушунча ва маълумотлар хам берилади. Жумладан, материалбоп дарахтлар ва улар усадиган жойлар хакидаги маълумотлардан ёFOч ишлаш дарсларида; металлар, металл котишмалари ва уларнинг тури, металл олинадиган конлар, уларни излаш ва топиш, рудадан металларни ажратиб олиш, турли прокатлар хосил килиш хамда улардан фойдаланиш хакидаги маълумотлардан металларни ишлашга оид машFулотларда фойдаланиш мумкин. Бунда бевосита география ва унинг тармоклари булган минералогия, геофизика каби фанлар буйича тупланган маълумотларга асосланиш зарур.
Г еография фани табиат конуниятлари ва жамият тараккиётидаги муаммоларни тадкик этиш хамда истикболни белгилаш масалаларини хал этишда хам катта урин тутади. Шу сабабли мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишида юзага келадиган экологик, демографик, иктисодий ва ижтимоий муаммолар ечимини география фанисиз тасаввур этиб булмайди.
География - табиат конунлари билан жамият конунлари орасидаги боFланишларни, муштаракликни курсатиб берувчи фан сифатида алохида ахамият касб этади. Шу билан бирга география фанига оид маълумот ва тушунчалар бошка фанларни укитишда хам мухим манба булиб хизмат килади. Масалан Технология таълимига оид машFулотларда география фанига оид куплаб маълумот ва тушунчалардан фойдаланиш мумкин. Хусусан материалшуносликка оид машFулотларда геологлар томонидан республикамиз худудида 3 мингдан зиёд конлар аникланганлигини, улардан бир ярим мингтаси узлаштирилганлигини, шулардан 30 таси олтин, 30 таси мармар конлари эканлиги айтиш, республикамиз худудида менделеев даврий жадвалидаги кимёвий элементларнинг 90 фоизи мавжудлигини эслатиш уринлидир. Бу билан фанлараро боFланишлар оркали машFулотларнинг самарадорлигини ва укувчиларнинг кизикишларини ошириш билан бирга уларда она-ватанга нисбатан хурмат ва Fурурланиш хисларини тарбиялашга, Ватанимиз факат ер устигина эмас, балки ер ости бойликларга хам кон эканлигини хис этишга ёрдам беради. К,олаверса, республикамиз иктисодиётида мухим урин тутган ишлаб чикариш корхоналари, масалан, механика, машинасозлик заводлари, тикувчилик ва тукувчилик, курилиш материаллари комбинатлари ва бошкалар хакида хам маълумот бериш фойдалидир. Шу билан бирга технология фани дасрларида мактаб география майдончасини жихозлаш учун хам бир катор ишларни амалга ошириш мумкин. Бу ишларни амалга ошириш маълум маънода махаллий материаллардан фойдаланиш хамда ижтимоий фойдали мехнатни ташкил этишга хам мисол булади.
Технология ва жисмоний тарбия. Маълумки, Технология таълими дарсларининг асосий кисми амалий машFулотлардан иборат. Шу сабабли укувчиларнинг амалий машFулотларда хориб колмасликлари куп жихатдан уларнинг жисмоний чиникишларига боFликдир. Бундан технология ва жисмоний тарбия машFулотларини узаро мувофиклаштириш зарур деган окилона хулоса келиб чикади. Бинобарин, ёшларни жисмоний тарбиялаш билан уларни мехнатга тайёрлашнинг узаро комплекс боFланган масаласи хал этилади, яъни унда шахснинг мехнат фаолияти учун зарур булган профессионал жисмоний хусусиятлари, харакат малакалари, ахлокий-иродавий ва социал сифатлари шаклланади. Хусусан арралаш, рандалаш ишларини гимнастика, болгалаш ишларини бокс, чамалаш ишларини мулжалга олиш каби машFулотларга мувофиклаштириш мумкин. Шуни алохида таъкидлаб утиш уринлики, агар жисмоний тарбия машклари V-VII синфлардаги технология дарсларига умумий тарзда боFланса, кейинчалик эса юкори синфларда бу боFланишларни урганиладиган муайян ихтисосликлар, масалан, дурадгор, токарь, электр пайвандчи, сувокчи, FrnTrr терувчи, слесарь-сантехник каби касбларга бевосита мослаштириш кийин эмас.
Технология ва адабиёт. Маълумки, технология таълими дарсларида адабиёт фанининг боFланиши сезиларли даражада намоён булади. Чунки адабий асарларда мехнат тарбияси ва мехнатсеварлик FOялари уфуриб туради. Технология таълими дарсларида булардан омилкорлик билан фойдаланиш, зарур парчаларни укиб бериш керак. Шунингдек, машхур шоирлар утмишда усталар томонидан ясалган ажойиб мосламалардан фойдаланганликларини хам эслатиб утиш мумкин. Масалан, укувчиларга китоб куйиб укиш учун мулжалланган лавх хакида маълумот бериш билан бевосита Низомий, Ал-Хоразмий, Абдурахмон Жомий, Лутфий, Алишер Навоий, Мукимий, Фуркат каби алломаларимизнинг ижодий фаолиятларига тухталиб, улар мана шу мосламадан, яъни лавхдан фойдаланиб китоб мутоала килганликларини айтиб утиш уринлидир. Шоир Х,ислат эса машхур шоир булиш билан бирга мохир дурадгор уста булганлигини эслатиб утиш максадга мувофик булади. Булардан ташкари назарий ва амалий дарсларда улчов олиш ишларини халк OFзаки ижоди билан боFлаш хам мумкин. Бу уринда куйидаги халк маколларини келтириш уринлидир: “Етти улчаб бир кес”, “Режали иш бузилмас”, “Режасиз иш - колипсиз Fишт”, “Санамай саккиз дема”, “Кенг кенгашиб йиртилар, тор тортишиб” ва бошкалар. Технология таълими муаллимлари уз дасрларида мехнат, мехнаткаш инсонлар туFрисидаги бадиий асарларни укувчиларга тавсия килишлариб, натижаларни текшириб боришлари оркали улардан мехнатга мухаббат, хурмат туЙFуларини устириш, мехнатга онгли муносабатда булиш, ижодкорликка интилиш каби хислатлар таркиб топишига ёрдам беришлари даркор.
Технология ва она тили. Х,аётда нутк ва тилнинг ахамияти нихоятда мухимдир. Хдммамизга маълумки, собик Совет Иттифоки даврида узбек тилига, атамаларга, тилнинг луFат бойлигига эътибор сусайди. 1989 йил 21 октябрда Узбекистон Республикасининг “Давлат тили туFрисида” К,онуннинг кабул килиниши технология таълимини укитиш ишларига хам уз таъсирини курсатди. Мавзуларни баён килишда она тилига мос холда айрим атамаларнинг узбекча шаклини курсатиш лозим. Жумладан, верстакни - дастгох, ремонтни - таъмир, слесарни - чилангар, линейкани - жазбар, холодильникни - совутгич каби унлаб атамаларни мисол килиб келтириш мумкин. Шулар каторида айрим суз ва атамалар хам борки, уларни узбекчалаштириш мумкин эмас, чунки улар ифодаланган нарса ва булар илгари бизда ишлатилмаган, шунинг учун уша сузларни узгаришсиз куллаш лозим булади. Бундай сузларга тиски, отвёртка, резьба, резина, монтаж, пластмасса, волтьметр, амперметр, радиолампа, диод, зубило, штангенциркуль, транспортир, станок каби атамаларни мисол килиб курсатиш мумкин.
Шунингдек, она тили дарсларида айрим мавзуларни ургатиш жараёнида касб-хунарга оид мисолларни куллаш оркали хам фанларни бир-бирига боFлаш мумкин. Жумладан, “Касб-хунар сузлари” мавзуси урганилаётганда дурадгорлик, тикувчилик, тукувчилик, пазандачилик ва бошка касбларга доир атама ва сузлардан кенг фойдаланиш, уларни укувчиларнинг узларига топтириш, уйда ёзиб келиш учун вазифа килиб бериш мумкин. Бундай ишлар оркали укувчилар хар хил касб-хунарлар билан танишадилар, уларда шу касб-хунарга маълум даражада кизикиш ва иштиёк уЙFOнади.
Технология ва тарих. Кухна ва навкирон улкамиз куп минг йиллик тарихга, маданий меросга эга. Улкамизда халк хунармандчилиги, наккошлик, меъморчилик каби унлаб ноёб касблар равнак топган. Кули гул усталар томонидан ажойиб буюмлар ясалган, мухташам бинолар курилган. Уларнинг ишларини фидойи шогирдлар давом эттириб келганлар, шунинг учун биз мозийга, утмишимизга назар ташламасдан туриб, хозирги хаётимизни, келажакдаги турмушимизни гуллатиб яшната олмаймиз. Зеро, Биринчи Президентимиз Ислом АбдуFаниевич Каримов хам “Тарихий хотирасиз келажак йук” деб бежиз айтмаган.
Баркамол авлодни тарбиялашда тарих фани мактабдаги технология таълими дарсларида алохида ахамият касб этади. Укувчиларни хунарга, хусусан халк хунармандчилигига кизиктиришда тарихдаги курилиш, биноларнинг усталари, меъморлар, кулоллар, заргарлар, дурадгорлар, темирчиларнинг килган ишлари билан таништириш мумкин. Хрзирги кунда халк амалий санъатига, хунармандчилигига эътибор кун сайин ортиб бормокда. Масалан, хозир купчилик мактабларда жавон, хонтахта, эшик, ром, дарвоза, сури, сандал, бешик, сандик, миллий курси каби буюмларни тайёрлаш ишлари укувчиларга дарс мобайнида ургатиб борилмокда. Буларнинг хаммаси тарихимизга, миллий кадриятларимизга булган эътиборнинг бир куринишидир. Булардан ташкари, технология фани дарсларида мактабдаги ёки туманлардаги улкашунослик музейларига айрим буюмларнинг намуналарини ясаб бериш оркали хам укувчиларга тарихий маълумотлар хамда тушунчалар бериш, улардан утмишдаги аждодларимизнинг санъат ва устачилигидан завкланиш, фахрланиш хиссини тарбиялаш мумкин.
Шунингдек, юкорида баён килинган “Мавжуд маълумотлар асосида истикболни белгилаш” усулини куллашда хам тарихий маълумотлар жуда кул келкди.
Технология ва экология. Хрзирги кунда бозор иктисодиёти шароитида иш асбоблари ва хом ашёлардан тежамкорлик билан фойдаланиш кун тартибидаги асосий талаблардан булиб колди. Амалий машFулотларда хом ашёлардан ва асбоб - ускуналардан тежамсиз, пала-партиш фойдаланиш пировард окибатда экология муаммосига келиб такалади. Шунинг учун укувчиларга ёFOч, металл, пластмасса каби материалларни бераётганда нима учун шу хом ашёларни тежамкорлик билан ишлатиш зарурлигини айтиб утиш лозим. Уларга бу нарсаларнинг узок даврлар мобайнида ва кандай йуллар билан вужудга келишини хамда табиатга канчалик таъсир курсатишини ёки боFликлигини гапириб утиш мумкин. Юкорида айтилган фикрлар технология фанидаги фанлараро узвий боFланишлар таълим самарадорлигини оширишдаги мухим омил эканлигини курсатади. Биламизки, битта дарсни бирданига хамма фанлар билан боFлаб утиб булмайди, балки урганилаётган мавзуга мос келувчи тушунча ва маълумотларни танлаб олиб, зарур пайтда улардан фойдаланилади. Шунингдек, технология дарсларида бошка фанлар, жумладан чет тили, иктисод каби фанлардаги тушунчалардан хам кенг фойдаланиш мумкин, бирок айтиб утилган бу ишларни биргина технология фани укитувчисининг узи уддалай олмайди. Амалга оширилиши зарур булган ишларни барча фан укитувчилари биргаликда амалга ошириши керак булади. Бунинг учун укув йили бошида мактабда укитиладиган фанларнинг муаллимлари узаро келишилган холда якдил булиб биргаликда укув режаси тузишлари, килинажак ва бажарилган ишлари юзасидан педагогик кенгашларида, методик бирлашмаларнинг йотишларида хисобот бериб туришлари, узаро тажриба алмашиб боришлари зарур.
Назорат саволлари

  1. Технология фани дарсларини ташкил килшда кайси фанлар хакидаги билимлар мухим хисобланади?

  2. Фанлараро боFланишларнинг кандай турлари бор?

  3. Сиз фаолиятингизда фанлараро алокани кандай ташкил киласиз? Унинг афзаллик томонлар борми?

  1. мавзу: Таълим жараёнида укувчиларнинг хусусиятларини урганиш: кузатиш, диагностик су^батлар, касбга мослашиш, профессиография каби тушунчаларни амалиётга жорий этиш (2 соат амалий машFулот).

Амалий машгулотдан кузланган максад:
касб танлашга йуллаш ишининг мазмуни ва вазифалари билан таништириш оркали мактаб укувчиларини касб танлашга йуналтириш ишларини ташкил килишни ургатишдан иборат.
Тингловчилар фаолиятини ташкил килиш буйича йул-йуриклар:
касб танлашга йуллаш ишининг мазмуни ва вазифалари билан танишиш;
шахсни касбга йуналтириш тизимини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг асосий йуналишларини урганиш;
касбтанлашга оид асосий тушунчаларнинг мохиятини урганиш;
амалий машFулотларни белгиланган талаблар асосида кетма-кет бажариш.
Амалий машгулот учун назарий материаллар.
Касб танлашга йуллаш ишининг мазмуни ва вазифалари.
Касб танлашга йуллаш бутун педогоглар томонидан хал этиладиган умуммактаб вазифаси хисобланади. Шу билан бирга, таълим жараёнида укувчиларнинг узига хос хусусиятларини урганиш ва касбга йуналтиришда технология фани алохида уринни эгаллашини эсдан чикармаслик керак. Бунга сабаб шуки, технология фанида алохида “Касб танлашга йуналтириш” булими укитилади.
Укувчиларни касб танлашга йуналтириш факат назарий жихатдангина эмас, амалий жихатдан хам олиб борилади. Маълумки, касб туFрисида тасаввур ана шундай тарзда берилгандагина у хакда тулик тасаввурга эга булиш мумкин булади.
Касб танлашга йуллаш иши бутун фан давомида олиб борилади, лекин унинг вазифалари узининг турли боскичларида узгариб туради.

  1. 7-синфларда асосан касб хакида маълумот берилади. Укувчилар кандай оммавий ишчи касблар борлиги билан танишадилар. Бу касбларнинг элементлари укувчиларнинг устахонадаги фаолияти мазмунини ташкил этади. Бу хол укитишнинг шу даврида укувчиларни умумтехник тайёрлаш вазифасига тула мос келади.

  2. синфда ва айникса, 7-синфда касб туFрисида маълумот бериш билан бир каторда касбий тарбиялаш ишлари хам олиб борилади. Бунга сабаб шуки,

  3. синфни битириш арафасида укувчилар булгуси мехнат тайёргарликнинг профили (йуналиши)ни танлаб олишлари зарур. Х,ар бир профил куплаб оммавий ишчи касбларни уз ичига олади. Булар устахонадаги машFулотларнинг мазмуни билан изчил алокада булган касблар булиши (масалан, металл ва ёFOчга, газламага ишлов беришга оид касблар) ёки улар билан хеч кандай алокадор булмаган касблар булиши мумкин.

Мехнат тайёргарлигининг профилини танлашда купинча мунозарали вазиятлар вужудга келиб, бу мунозарада укувчиларнинг ота-оналари хам иштирок этишлари мумкин. Мехнат тайёргарлигининг айрим профиллари гуё эътиборсиздек туюлиб, хеч ким бу касбни танлашни хохламайди. Бошка профилларга эса, аксинча, керагидан купрок укувчилар кизикиб колишади.
Афсуски, мактабларнинг иш тажрибасида шундай манзарани кузатиш мумкин; укитувчилар бу масалани укувчиларнинг узлаштиришларига караб хал этишга уринишади, яъни аълочи укувчиларга танлаш хукуки берилади ёмон узлаштирувчилар эса колган касб турларидан бирортасини танлашга мажбур булишади.
Масалани бу тарзда хал этиш хар жихатдан нотуFридир. Х,аёт йулини зурма- зураки танлаганларидан хеч кандай яхшилик кутиб булмайди. Шубхасиз, аълочи укувчилар раFбатлантирилишга лойиклар, бирок бу нарса бошкаларни касб танлаш эркинлигидан махрум килмаслиги керак.
Шундай хам буладики, мехнат тайёргарлигининг профилини туFри танлаган укувчи кейинчалик узига шу профил доирасидаги касбни танлайди.
Шундан келиб чикиб, мехнат тайёргарлигининг профилини танлаш ихтиёрий булишига харакат килиш лоз им.
Бунга кандай эришиш мумкин? Бу саволга жавоб бериш учун аввало касб танлаш эркинлигини кандай тушуниш лозимлигини аниклаб олиш зарур.
Бизнинг жамиятимизда хохлаган касбни танлаш йулида сиёсий, ижтимоий миллий ва бошка хил FOвлар йук.
Аммо бу хукукдан уз урнида фойдалана билиш ва бунга ургатиш даркор. Гап шундаки, у ёки бу касбга булган талаб унинг эътиборига караб эмас, балки халк хужалигининг структурасига караб аникланади. Шунинг учун, хохишимиздан катъий назар, объектив тарзда кечувчи илмий-техник тараккиёт бу режага уз шартларини киритади ва биз ёшларни халк хужалигига керакли касбларда ишлашга тайёрлашимиз керак. Равшанки, бу ута мухим вазифанинг бажарилишини таъминлаш касб танлаш эркинлиги фукаролик бурчни тушуниш билан, мамлакатимизда барча касблар хам керакли ва фахри эканлигини англаш билан уЙFунлашиб кетиши лозим.
Касб танлаш хакидаги масалани факат узининг манфаатлари нуктаи назаридан хал этмаслиги керак. Агар у сиёсий жихатдан етук булса, бундай килмайди хам. Усмирлар туFрисида гап кетганда, улар шахс сифатида эндигина шаклланиб келаётганликларини эътиборга олиш зарур.
Шу муносабат билан технология фанига алохида умид билан каралади.
Касбга йуналтириш - бу хар бир шахснинг узига хос индивидуал хусусиятлари ва мехнат бозорининг эхтиёжларини хисобга олган холда, уз касбий урнини топиши учун шахсга таъсир этишнинг илмий асосланган шакл, усул ва воситалар тизимидир. У инсоннинг касбий кизикиши ва имкониятлари хамда жамиятнинг аник бир касбий фаолият турига эхтиёжларининг мутаносиблигига эришишга йуналтирилган.
Касбга йуналтириш куйидаги кисмларини уз ичига олади:
Касбий ахборот, касбий маслахат, касбий танлов ва саралаш, касбий мослашиш.
Касбий ахборот - маълум бир касбни эгаллаш хохиши булган шахсга, турли мутахассисликларни эгаллашнинг шакл ва шароитларига, касбий малакаларнинг усиш имкониятларига, мехнат бозорининг холати ва эхтиёжига, касбий кизикишларнинг шаклланишига, шахснинг истак ва куникмаларига куйилган талаблар хамда замонавий касбларнинг истикболи ва мазмуни туFрисидаги маълумотларни туплаш, тарFибот килиш чора-тадбирларидир.
Касбий маслахат - касб танлаш, касбни ёки фаолият турини узгартиришда ёрдамга мухтож булган шахснинг индивидуал-психологик хусусиятлари, шахсий фазилатлари, касбий кизикишлари, мойиллиги, соFлиги ва мехнат бозори эхтиёжларини урганиш асосида психолог-маслахатчи билан илмий ташкил этилган узаро мулокот тизимидан иборат.
Касбий танлов ва саралаш - касбий фаолиятнинг алохида турларига яроклилик даражасини аниклашга йуналтирилган шахснинг психофизиологик хусусиятлари (танлаш) ёки аник бир касбга булган психофизиолигик меъёрий талаблар (саралаш) асосида шахсни хар томонлама урганиш тизимидир.
Касбий мослашиш - ишлаб чикаришда касбий фаолиятнинг ижтимоий- психологик ва ташкилий-техник шароитларига шахсни мослаштиришга, уни

мувоффакиятли равишда касбни эгаллаши учун шарт шароитларни яратишга йуналтирилган чораларнинг комплекс тизимидир.
Профессиография - (ахборот, ташхис, коррексияловчи, шакллантирувчи) ва касбий ташхис (шахсни урганишнинг психологик, психофизиологик, тиббий ва бошка усулларининг мажмуи) касбга йуналтиришнинг ахборот услубий кетма- кетлигининг асоси хисобланади.
Шахсни касбга йуналтириш тизимини ривожлантириш ва такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари куйидагилардан иборат:

  • касб-хунарга йуналтиришнинг давлат тизимини хукукий, ижтимоий- иктисодий, услубий-ахборот, моддий-техник ва молиявий имкониятларини ривожлантириш, фаолиятнинг илмий-методик ва меъёрий хужжатлар билан таъминланганлигига эришиш;

  • давлат ва худудлар боскичида касб-хунарга йуналтириш тизими тузилмалари фаолиятини бошкаришни такомиллаштириш;

  • касб-хунарга йуналтириш тизими фаолиятига комплекс ёндашиш, унинг ижтимоий-иктисодий йуналганлигини кучайтириш;

  • касбга йуналтириш хизматини амалга оширувчи давлат тизимини мустахкамлаш ва нодавлат ташкилотлар тизимини ташкил этиш;

  • касбга йуналтириш сохаси мутахассисларини тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва уларнинг малакаларини ошириш;

  • хозирги замон талабларига жавоб берадиган меъёрлар ва стандартлар мажмуасини ишлаб чикиш, касб-хунарга йуналтириш ишларининг шакл ва усулларини доимий янгилаб бориш;

  • укувчи-ёшларни касб-хунарга йуналтириш тизимини ривожлантириш Консепсиясини амалга ошириш учун зарурий хукукий-меъёрий хужжатларни ишлаб чикиш, амалдаги конунчилик актларига узгартиришлар ва кушимчалар киритиш буйича таклифлар киритиш;

  • касбга йуналтириш сохасида тажрибалар алмашиш максадида халкаро ташкилотлар билан хамкорлик килиш;

  • амалдаги таълим тизими булинмаларида, ёшларнинг ижтимоий хизмат, давлат бандлик хизмати, ишлаб чикариш ва ахолини ижтимоий химоялаш ташкилотларида касб-хунарга йуналтириш ишларини ташкил килиш, кенгайтириш ва такомиллаштиришда фаол иштирок этиш;

  • касб-хунарга йуналтириш ишлари билан банд булган мутахассисларнинг мехнат самарадорлигини ошириш, уларнинг моддий ва маънавий манфаатдорлигини оширишнинг амалий шаклларини жорий этиш.

Касб танлашга йуналтириш ишларини ривожлантиришнинг асосий бос^ичлари куйидагича:
Биринчи бос^ич (мактабгача таълим ёши) - мактабгача таълим ёшидаги болаларда (катта гурух) мехнат билан банд буладиган инсонларга, уларнинг машFулотларига, шунингдек кулларидан келадиган фаолият турлари буйича дастлабки мехнат куникмаларини ижобий, хиссий-таъсирчан шакллантирш;
Иккинчи боскич (1-4 синфлар) - кичик мактаб ёшидаги укувчиларда билишга оид ва уйин куринишидаги ижтимоий-фойдали мехнат фаолиятини амалга тадбик килиш оркали, мехнатга хурмат, унинг инсон хаётида ва жамиятда тутган урнини англашини, ота-оналарининг касбларига хамда оммавий касбларга булган кизикишини ривожлантириш;
Учинчи боскич (5-7 синфлар) - усмирларда касбий йуналганлик буйича касб танлаш ва жамиятдаги уз урнини топиш билан боFлик булган кизикиши, кобилияти, ижтимоий кадриятларнинг изланувчан-синчков куринишларин шакллантириш;
Туртинчи боскич (8-9 синфлар) - укувчиларда касбий узликни англашни шаклланиш даври, яъни укувчиларни аник бир касбни танлашнинг шахсий маънога эгалигини тушуниб этиши, кадриятлар туFрисидаги уз тасаввурларини, фаолият сохасини танлашнинг жамият максадлари билан киёслай олишини шакллантириш даври;
Бешинчи боскич (академик лицей ва касб-хунар коллежларининг биринчи курс укувчилари) - ижтимоий-касбий макомни аникланиш, яъни аник бир мехнат фаолияти сохасидаги билим ва куникмалар хакида хар тарафлама тасаввурларни шакллантириш, уларни узлаштиришга киришиш, ишлаб чикариш мехнат жамоасининг тартиб-коида ва кадриятларига кушилишни шакллантириш даври;
Олтинчи боскич (касб-хунар коллежларининг охирги курс укувчилари, олий укув юртлари талабалари) - касбий фаолиятга киришиш. Бу касбий фаолиятга жиддий тайёргарлик хамда мехнат жамоасидаги иш ва тажрибанинг шаклланиш даври.
Еттинчи боскич (катта ёшдаги мехнат билан банд булган одамлар, ишсизлар) - шахсий имкониятлар ва олдинги касбий-ижтимоий тажрибаларни хисобга олган холда, зарурат булганда бошка касбий фаолиятга кайта йуналтириш.
Укувчиларни касб танлашга йуллаш ишлари системсида касб хакида ахборот, касб хакида консультация бериш, касбга лаёкатини аниклаш ва ургатиш ишлари катта ахамиятга эга.
Касб хакида ахборот. Укувчиларни касблар хакидаги билимлар билан таништирилади, уларнинг халк хужалигида тутган урни хакида тасаввур берилади, шунингдек маълум касбларни эгаллаш учун укувчи узида кандай хусусиятларни таркиб топтириш лозимлигини билиб олади.
Касб хакида консултациялар. Касб хакида консультацияларнинг вазифаси, шахснинг саломатлиги, анатомо-физиологик ва социал-психологик сифатларни урганиш ва тахлил килиш асосида, юкори синф укувчиларига уларнинг кобилиятига мос касб гурухлани ва ихтисосларни тавсия килишдир.
Касбга лаёкатни аниклаш. Бу жараёнда укувчининг соFлиги, дастлабки тайёргарлик даражаси, психо-физиологик хусусиятларига кура кайси касб талабларига мос келиши аникланади. Касбга лаёкатни аниклаш махсус ташкил этилган тадкикот жараёни булиб, бу иш билан махсус укув юртлари ва ишлаб чикариш ташкилотлари шугулланади.
Касбга куниктириш. Бу ёш ишчи мутахассисларни унумли мехнатга шароитига мослаштиришдир. Бу бевосита иш уринларида, амалий фаолиятида хал килиб борилади. Касбга куниктиришда ёш ишчи ёки мутахассиснинг мазкур корхона, муассаса хакидаги дастлабки аник тасаввур этиши, шахсий манфаатларнинг мехнат давомида кондириб борилиши катта ахамиятга эга. Касбга куникиш укувчиларни касб танлашга йуллаш буйича амалга ошириладиган ишларнинг якунловчи кисмидир.
Касбга яро^лилик - одам билан унинг иши, касби уртасидаги узаро мувофикликдир. Айни мана шу мувофиклик булган такдирдагина “одам - касб” формуласини руёбга чикариш имкони тугилади.
Х,ар кандай кишининг узигагина хос булган муайян шахсий фазилатлар, хусусиятлар мавжуд булади. Танланаётган касбнинг шахсга нисбатан куядиган талабларига мана шу шахсий сифатлар кай даражада мос келишига караб одамнинг у ёки бу касбга яроклилиги туFрисида бир карорга келиш мумкин. Касбга яроклиликни турт хил даражага булиб, уларни бир-биридан фарк килиш мумкин.

  1. Яроксизлик (мазкур касбга яроксизлик). У вактинча хам булиши мумкин ёки амалий жихатдан руёбга чикмайдиган булиши хам мумкин. Кишининг саломатлиги ёмон булганда, у ёки бу сохадаги ишга уша кишининг соFлиFи, врачларнинг нуктаи назарига караганда туFри келмайди, деб топилган холларда касбга яроксизлик туFрисида гапириш мумкин.

  2. Яро^лилик (у ёки бу касб ёхуд гурухга яроклилик). Касбга яроклиликнинг ушбу даражаси Шу билан ажралиб турадики, бунда бирор сохадаги мехнатга нисбатан монелик килувчи омиллар булмайди, лекин айни махалда кишида мазкур касбга яккол кузга ташланиб турган майллар хам булмайди. “Сиз мана шу касбни танлашингиз мумкин. Ажаб эмас, сиз шу сохада яхши мутахассис булиб этишарсиз” - деб тасалли берилади бу касбни танлаган кишиларга. Бу жихатдан касбга яроклилик даражасини хам юкоридаги таърифдан билиб олиш мумкин.

  3. Мос келиш (у ёки бу фаолият сохасига одамнинг мос келиши). Бундай холларда одамнинг айрим шахсий фазилатларини курсатиб утиш мумкин. Бу фазилатлар муайян касб ёки касблар гурухи талабларига аник (шубхасиз) мос келади. Масалан, бирор кишида муайян бир сохада у ёки бу мехнат объектига масалан, биология, техника ва хоказо объектларга нисбатан кизикиш булиши ёхуд бирор сохада узини амалий ишда синаб куриш вактида баъзи бир ютукларни кулга киритган кишилардаги мувофиклик, уз касбига мос келиш бунинг мисолидир. Касбга яроклиликнинг бу даражасидаги кишиларга нисбатан Шундай деб мурожаат килиш мумкин: “Сиз мана шу касбни танласангиз булади, сиз яхши мутахассис булиб этишишингиз мумкин”.

4. Х,авас (мазкур касбга, фаолият сохасига). Ишга хаваси (раFбати) булган бундай кишини мехнатчи сифатида инсон тараккиётининг мазкур боскичида касбга яроклиликнинг олий даражаси деб хисоблаш мумкин. Бу эрда гап одамни бошкалардан ажратиб турадиган сифатлар туFрисида бормокда. Киши тахминан узи билан бир хил шароитда ишлаётган ва укиётган тенгдошларидан яккол ажралиб туради. Касбга яроклиликнинг бундай даражасига куйидагича таъриф бериш мумкин: “Сиз фаолиятнинг шу сохасида, ха, айни мана шу сохада яхши мутахассис булиб этишасиз”.
Профессиогармма
Касб профессиограммаси - туFри касб танлашнинг мазмуни характерини иложи борича купрок билишни хамда булFуси мехнат фаолияти жараёнидаги муносабатлар туFрисида, иложи борича туларок маълумотга эга булишни такозо этади.
Касб тугрисида энг мухим манбалардан бири профессиограмма хисобланади. Профессиограмма касбга берилган характеристика булиб унга касб одамнинг шахсий фазилатлари, аклий психологик жисмоний ва бошка фазилатларига куйдаги асосий талабларни уз ичига олади.
Барча профессиограммалар тахминан куйидаги куринишда тузилади.

  1. Касбнинг номи.

  2. Касбнинг халк хужалигидаги ахамияти ва урни.

Мехнатнинг тури: Кул мехнати механизасиялаштирилган, автоматлаштирилган мехнат.

  1. Технология предмети ва махсулоти.

  2. Ишни бажариш учун зарур булган билим ва махорат.

  3. Иш шароити ва иш жойи.

  4. Мехнат режими ва дам олиш режими.

  5. Касбнинг соFликка туFри келмаслиги хакида медиссина хулосаси.

  6. Шахснинг иродавий ишчанлик ва бошка фазилатларига куйиладиган талаблар.

  7. Касбнинг шахснинг умумий маданият даражасини шаклланишига, аклий кобилиятларининг ривожланиши, характерига ва шу каби сифатларига курсатадиган таъсири.

  8. Касб урганиш йуллари, академик лицей ва касб-хунар коллежи йуналишлари ва уларга кириш шароитлари.

  9. Профессионал усиш икболлари.

  10. Турдош касблар.

Х,ар бир усмир, хар бир мехнат йули кандай бошланиши туFрисида уйлар экан узи учун мулжалланган касбнинг профессиограммасини тузиш лозим булган касб жихатидан мухим сифатларни белгилаб олишга ёрдам беради. Масалан, Станоклар ва автомат линиялари созловчиси касбига оид профессиограмма.
Созловчилик касби - энг янги истикболли касблардан биридир. Усаноатда мураккаб автомат конунлар билан бир вактда пайдо булди.
Созловчининг ишлаб чикаришдаги асосий вазифаси - станокларни ва автомат линияларни маълум бир турдаги махсулотга ишлаб беришга тайёрлашдан иборат. Созловчи деталларига синов тарикасида ишлаб бериш тадбири амалга оширилади ва асбоб ускуналарини ишини кузатиб боради.
Берилган параметрлардан кандайдир чекинишни сезганда созловчи машинанинг кайери бузилганлигини аниклайди. Х,амда уз билимини махоратини ва малакаларига, тажрибаларига таянган холда у камчиликларини йукотиб машинани тузатади.
Станоклар ва автомат линияларини созловчиси юксак даражада техник билим олган ва куриб эслаб колиш хотирасига эга булган киши булмоFи керак.
Турли туман техник вазифаларини хал килиш зарурияти билан боFлик булган ишларни бажараётган созловчи учун мантикий жихатдан туFри уйлаш ва ижодий фикрлаш FOят мухим.
Созловчилар машинасозлик, металлга ишлов бериш корхоналарида ва бошка шунга ухшаш жойларда мехнат киладилар.
Бу касбни касб-хунар коллежларида эгаллаш мумкин. Машина ва ускуналарини созловчи программа билан бошкариладиган станокларнинг операторлари техник-механик касблари турдош касблар хисобланади.
Амалий машFулот.

  1. Укувчиларни касб танлашга йуллашнинг шакл ва методларининг асосийлари куйидаги жадвалда берилган булиб, уларни изохланг. Сиз бугунги кунда мактабингизда уларнинг кайси бири буйича ишларни ташкил килгансиз (13-жадвал)?


13-жадвал







Сиз томонингиздан ташкил ^илинганлари (+/-)

Касб танлашга йуллашнинг шакл ва методлари

Изо^и







Дарсларда касб танлашга йуллаш.







Экскурсияларда касб танлашга йуллаш.







Тугарак машFулотларида касб танлашга йуллаш.







Ишлаб чикариш новаторлари ва мактабни битиргандан сунг моддий ишлаб чикариш сохасида ишлаётганлар билан учрашувлар.



















Сиз томонингиздан ташкил килинганлари

Касб танлашга йуллашнинг шакл ва методлари

Изохи







(+/-)

Х,ар хил маданий оммавий тадбирлар утказиш.







Касбларни чукур урганиш.







Факультатив машFулотлар.









  1. Укув дастурига киритилган мавзулар асосида 5-7 синф “Технология ва дизайн” ва “Сервис хизмати” йуналишлари буйича касблар номини ёзинг

(14-жадвал)!

14-жадвал

Т/р

Технология ва дизайн” йуналиши

Т/р

Сервис хизмати” йуналиши

1.

Дурадгорлик

1.

Тикувчилик





































































































Сиз ёзиб чиккан ушбу касблар ичидан амалиётдан чикарилган (эскирган), янги кириб келган ва миллий халк хунармандчилигига оид касбларни ажратинг (15-жадвал)!

15-жадвал

Амалиётдан чикарилган (эскирган) касблар




Янги кириб келган касблар

Миллий хунармандчиликка оид касблар









































13-, 14-жадваллар гурухлар томонидан тулдирилгандан сунг хар бир гурух аъзолари келишган холда битта касб турини танлайди ва уларга танланган касб таснифи, касбнинг афзаллик хамда мураккаблик томонларини ёзиш вазифаси топширилади (16-жадвал).

Касбга тасниф

Касбнинг афзаллик томонлари

Касбнинг мураккаб томонлари















































Юкоридаги маълумотларни тахлил килиш асосида укувчиларда тахлил килиш куникмаси шаклланади. Ушбу куникма укувчиларнинг касбларнинг мураккаблик омилларини урганиш ва тахлил кила олиши билан бахоланади.

  1. Касбий масла^ат варакаси талаблари асосида варакани тузинг ва тулдиринг.

1 .Тиббий маълумотнома

  • саломатлигининг умумий холати;

  • нуксонлар ва нормадан четга чикиш;

  • сурункали каслликлар;

  • келгусида эгалланадиган касб юзасидан шифокорнинг тавсиялари.

  1. Ота-оналар хакидаги маълумотнома:

  • ота-она кандай касбни тавсия килади;

  • болани мазкур касбни эгаллашга тайёрлаш буйича оила кандай ёрдам бераётир;

  • бола буш вактида нима билан шуFулланишни яхши куради;

  • бола 5- ва 8-синфларда укиётганда мактабда ва мактабдан ташкари муассасаларда кандай тугаракларда катнашган.

  1. Укувчилар уюшмасининг маълумотномаси курсатилиши керак:

  • боланинг ахлокий сифатлари;

  • бола кандай жамоатчилик ва мехнат вазифаларини ёмон бажаради, кандай вазифаларни бажаришдлан бош тортади;

  • боланинг касб танлаши муносабати билан мураббийнинг тавсияси.

  1. Технология фаниукитувчисининг маълумотномаси:

  • боланинг мехнатга муносабати;

  • бола нима билан бажонидил шуFулланади, нимадан бош тортади;

  • интизомлилик даражаси, хавфсизлик техникаси коидаларини кандай бажаради;

  • боланинг зехни уткирлиги, топкирлиги, тадбиркорлиги кай даражада;

  • бола психомоторикасининг хусусиятлари: харакатнинг аниклиги, тезлиги ва мувофиклиги, вазиятлардан таъсирланишнинг тезлиги;

  • узок давом этадиган кизFин мехнатгакобилияти;

  • болага маслахат.

  1. Жисмоний тарбия укитувчисининг маълумотномаси:

  • боланинг жисмоний тайёргарлиги ва спортга яроклилиги;

  • спортнинг у севган тури;

  • жисмоний чидамлилиги;

  • болага маслахат.

  1. Мусика укитувчисининг маълумотномаси:

  • боланинг мусикий кобилияти;

  • унинг хушовозлиги;

  • болага маслахат.

  1. Тасвирий санъат укитувчисининг маълумотномаси:

  • боланинг расм чизишга ва чизмачиликка кобилияти;

  • болага маслахат.

  1. Бошка фан укитувчиларининг маълумотномалари:

  • боланинг фанни узлаштириши;

  • фанга кизикиши;

  • ижодкорлик нимада пайдо булади;

  • фан буйича синфдан ташкари ишларда катнашадими;

  • дастурдан ташкари фанни билиши;

  • укитувчиларнинг маслахатлари.

  1. Тугарак рахбарларининг маълумотномалари:

  • боланинг тугаракда качондан буён шугулланиши;

  • болага маслахат.

Синф рахбарининг хулосалари.
Касбга йуналтириш булими ва мактаб рахбарининг тавсиялари.
Варака тулдирилган вакт.
Назорат саволлари

  1. Сиз укувчиларни касб танлашга йуллаш ишларини кандай тартибда ташкил этасиз?

  2. Профессиография нима?

  3. Профессиограмма нима?

  4. Кузатиш ишари кандай тартибда ташкил этилади?

  1. мавзу: Дарс ишланмаларини ишлаб чикишга куйилган замонавий

талаблар (2 соат амалий машFулот).
Амалий машFулотдан кузланган максад:
малака иши мавзусига доир битта дарснинг ишланмаси лойихасини яратиш. Тингловчилар фаолиятини ташкил килиш буйича йул-йуриклар:
хар бир тингловчига мустакил бажариш учун куйидаги топширик берилди:
малака ишинигизга доир битта дарс ишланмасининг лойихасини тузинг, уни химоя килинг ва у асосида дарс ишланмасини яратинг.
Амалий машFулот учун назарий материал.
Дарс ишланмаси ва унинг тузилмаси.
Дарс ишланмасини яратиш буйича услубий тавсиялар.
Дарс ишланмаси (режа-конспект) - укитувчи учун тузиш мажбурий булган хужжатдир. Дарс ишланмаси - укитувчи ижодкорлигини аникловчи омил. Дарс режаси - дарсни педагогик, дидактик ва услубий жихатдан режалаштирувчи, лойихалаштирувчи хужжат. У шунчаки рахбариятга курсатиш учун тузилмайди. Уни тузишдан кузланган асосий максад - укитувчининг бир соатлик дарсдаги фаолиятини режалаштириш, дарс мазмунини бойитиш, таълим самарадорлигини оширишдан иборат. Дарс ишланмаси укитувчининг ижодий мехнати махсули булиб, унинг билими ва махоратини курсатувчи ойнадир. Шу боис, уни тузишда шошма-шошарликка йул куймаслик керак. Бир марта маромига етказиб тузилган дарс ишланмаси укитувчи учун узок йиллар давомида хизмат килиши мумкин. Бундан дарс ишланмаси - котиб колган (догма), деган хулоса келиб чикмаслиги керак. Дарс ишланмасини йилдан-йилга такомиллаштириб ва мукаммаллаштириб бориш, янги дарс услубларини куллаш, янги материалларни киритиш билан янгиланиб турилиши лозим.
Янги давлат таълим стандартлари ва укув дастурларини жорий этилиши ва таълим жараёнига янги педагогик технологияларнинг, компьютер, янги ахборот технологиялари ва техник воситаларнинг кулланиши билан дарс ишланмаларига куйилган талаблар хам узгариб бормокда. Дарс ишланмалари учун тайёр колиплар йук. Чунки жонли дарс жараёнини хеч канака колипга солиб булмайди. У турли хил шароитларда турлича тузилиши мумкин.
Шундай булсада, укитувчиларга дарс ишланмасини куйидаги тарх асосида тузишларини тавсия этамиз:
Дарс ишланмасининг тузилмаси:

  1. Дарс мавзуси.

  2. Дарс максадлари.

  3. Шакллантириладиган компетенциялар.

  4. Дарсда фойдаланиладиган маълумот манбалари, укув услубий адабиётлар ва электрон ресурслар.

  5. Дарсда ишлатиладиган зарур техник воситалар ва жихозлар.

  6. Дарс шакли.

  7. Дарс тури.

  8. Дарс методлари.

  9. Дарс боскичлари ва вакт таксимоти.

  10. Дарс боришининг кискача тафсилоти.

Дарс ишланмасининг таркибий кисмлари куйидагилардан иборат:
Сана, (параллел синфлар учун битта мавзу буйича алохида-алохида дарс ишланмасини ёзиш шарт эмас, битта мавзуга битта дарс ишланмаси ёзилса кифоя. 8-“А”, “Б” синфлар деб курсатилади), фан номи ёзилади.
Дарснинг мавзуси (таквим-мавзу режа асосида танлаланади).
Дарс максади (дарсга куйилган максад 45 дакика давомида бажариладиган (эришиладиган), аник, хаётий (реал) ва дарс якунида бахоланадиган (улчамли) булиши максадга мувофик). Дарснинг максади - давлат таълим стандарти талабларидан келиб чикиб аникланади. Дарснинг максади - укитувчи укувчига кандай билим, малака ва куникмаларни бериши кераклиги билан эмас, балки укувчилар бу дарсдан кандай билим, малака ва куникмаларни эгаллашларидан келиб чикиб ёзилиши лозим. Шунга кура дарснинг максадини “укувчиларнинг куйидаги билим, куникма ва малакаларни эгаллашларига эришиш: ...” сузлари билан бошлаш максадга мувофик булади. Максад баланд парвоз, хавоий жумлалар билан эмас, балки аник, содда ва тушунарли жумлалар билан ифодаланмоFи керак. Энг асосийси - дарсдан кузланган максадга хакикатан эришиб буладиган ва натижасини текшириб буладиган булмоFи лозим.
Дарсда ёритилиши лозим булган асосий тушунча ва атамалар - укув дастурига мувофик таълим мазмунидан келиб чикиб аникланади.
Дарс максади 3 хил булади:
а) таълимий максад - дарс жараёнида укувчиларда шакллантириладиган билим, куникма ва малакаларни белгилайди;
б) тарбиявий максад - дарс жараёнида укувчиларда кайси шахсий фазилатлар, ахлокий сифатлар ва маънавий дунёкарашни шакллантирилиши учун шароит яратилишини лозимлигини белгилайди;
д) ривожлантирувчи максад - дарс натижасида укувчиларда кайси кобилиятлар ва махсус малакаларнинг ривожлантирилиши учун шароит яратилишини белгилайди.
Шакллантириладиган компетенциялар - (фаннинг укув дастури асосида ва мавзулар мазмунидан келиб чикканхолда белгилаб олинади).
Дарс тури: янги тушунча, билимларни шакллантирувчи; укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини ривожлантирувчи; умумлаштирувчи; укувчилар эгаллаган билим, куникма ва малакаларни тахлил, назорат килувчи каби дарс турлари булиши мумкин.
Дарсда фойдаланиладиган методлар: бунда анъанавий, замонавий, интерфаол методлардан утилаётган мавзунинг укувчилар томонидан самарали узлаштирилишига хизмат киладиганини окилона танлаш лозим.
Дарсда фойдаланиладиган жщозлар: техник воситалар, слайдлар, кургазмали ва дидактик материаллар. Дарс учун зарур жихозлар ва маълумот манбалари - дарс учун зарур булган дарслик ва бошка укув адабиётлари, кургазмали куроллар, тажриба учун мулжалланган асбоб-ускуналар, моделлар, плакатлар, таркатма материаллар, далил ашёлар, коFOз, ёзув-чизув куроллари, компьютер, аудио ва видео аппаратуралари ва укитишнинг бошка техник воситалари руйхатидан иборат булади. Бу руйхатни тузаётганда мактабнинг имкониятларидан келиб чикиш туFри булади. Шунингдек, бу булимда дарсгача килиш керак булган ишлар, синфни дарсга тайёрлаш, стол ва стулларни ёки парталарни дарсга мос килиб жойлаштириш тавсифлананиши ва тайёрлаш керак булган материаллар руйхати келтирилиши, бу материалларнинг андозалари тавсифланиши ёки илова килиниши лозим.
Дарс боскичлари ва вакт таксимоти (ёки дарснинг технологик харитаси) - бир неча устундан иборат жадвал булиб, одатда биринчи устунга дарснинг асосий боскичлари, иккинчи устунга эса хар бир боскич учун зарур булган вакт таксимоти курсатилади.
Дарс тафсилотлари ва услубий тавсиялар - дарс ишланмасининг асосий узагини ташкил килади. У дарс тури ва танланган услубга караб турлича булиши мумкин.
Дарсни куйидаги боскичларга булиш мумкин:

  • ташкилий кисм;

  • утилган мавзуни такрорлаш;

  • янги мавзуни тушунтириш;

  • янги мавзуни мустахкамлаш;

  • укувчиларни бахолаш;

  • уйга вазифа бериш.

Дарс ишланмасини тайёрлашда укитувчи дарснинг хар бир кисмини эътиборга олиши максадга мувофик.
Дарс ишланмаси хамма укитувчида булиши шарт. Лекин дарс ишланмаси кандай мазмунда, хажмда ва неча варакдан иборат булиши укитувчининг дарс утишдаги узига хос ёндашувидан келиб чиккани маъкул. Бунда хамма укитувчи учун бир хил чегара, чеклов урнатиб булмайди.
Дарс ишланмаси кулёзма шаклида ёки компьютерда ёзилиши мумкин.
Дарснинг тафсилотларини баён килиш кетма-кетлиги
Дарснинг тафсилотларини баён килиш кетма-кетлиги одатда куйидагилардан иборат:

  1. ташкилий кисм:

  2. янги мавзуни бошлашга хозирлик (янги мавзу билан боFлик утган дарс мавзуларини такрорлаш; янги мавзуни утишдан олдин укувчиларнинг бу мавзуга оид билим даражаларини аниклаш ва бахолаш; янги дарс максадини тушунтириш),

  3. янги мавзуни ёритиш (дарс материалларини кичик-кичик булакларга булиб, кетма-кет маълум узвийликда ва мантикий боFликликда кургазмали тарзда хамда турли укитиш услубларидан фойдаланган холда бериш),

  4. янги мавзуни мустахкамлаш (олинган назарий билимларни аник мисолларга куллаб ва турли топширикларни бажариб, укувчиларда мавзуга оид амалий куникмалар хосил килиш),

  5. дарсга якун ясаш ва бахолаш (дарснинг максадини яна бир бор эслатиш ва унга канчалик эришилганликни укувчилар билан биргаликда аниклаш, дарснинг асосий лахзаларини эсга олиш, укувчиларнинг мавзу буйича саволларга жавобини тинглаш хамда дарсда фаол катнашган укувчиларни бахолаш, рефлексия (укувчиларнинг дарс давомидаги уз фаолиятини тахлил килиши ва бахолаши),

  6. уйга вазифа (утилган мавзу буйича билим, малака ва куникмаларни янада мустахкамлашга, келгуси дарс учун хозирлик куришга каратилган мустакил бажариладиган савол, машк ва топшириклар мажмуаси) ва бахолаш (бахолаш учун бериладиган савол ва топшириклар айнан дарс максадидан келиб чиккан, мавзуни узлаштиришга эришилган ёки эришилмаганлигини аниклашдан иборат булиши лозим).

Лекин, дарс турига караб унинг тафсилотлари кетма-кетлиги турлича булади. Куйида шу тавсилотлар келтирилган:
Янги мавзуни урганиш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:
Агар мавзу бир дарсга мулжалланган булса, унда дарс тавсилотлари юкорида келтирилган интерактив фаолият дарсининг барча боскичларидан иборат булади. Агар мавзу 2 ёки ундан куп дарсга мулжалланган булса, дарс тафсилотлари мос равишда тегишли дарс боскичлари баёнидан иборат булади. Гохида янги мавзунинг назарий марериаллари 2-3 соатга булиб хам утилиши мумкин. Бу холда хам дарс тафсилотлари дарсга киритилган боскичлар баёнидан иборат булади.
Мустахкамлаш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:
Мустахкамлаш дарси дарсининг таркибий тузилмаси куйидаги боскичлардан иборат булиши мумкин.

  1. Назарий материални ёдга олиш: олдинги дарсда урганилган назарий материал кискача такрорланади, савол-жавоб ва уйга берилган вазифаларни тахлил килиш оркали эсга олинади;

  2. Бирламчи мустахкамлаш: OFзаки нуткда билимларни бошлаетич мустахкамлаш;

  3. Иккиламчи мустахкамлаш: мустакил иш (уз фаолиятини текшириш ва бахолаш билан) ёзма нуткда билимларни мустахкамлаш;

  4. Дарсга якун ясаш ва уйга вазифа.

Умумлаштириш дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:
Умумлаштириш дарсининг таркибий тузилмаси куйидаги боскичлардан иборат булиши мумкин.

  1. Назарий материални ёдга олиш: олдинги дарсда урганилган назарий материал кискача такрорланади, савол-жавоб ва уйга берилган вазифаларни тахлил килиш оркали эсга олинади;

  2. Умумлаштириш: янги билимларни такрорлаш оркали орттирилган билимлар тузумига киритиш, умумлаштириш;

  3. Дарсга якун ясаш ва уйга вазифа.

Ривожлантирувчи назорат дарси тафсилотларини ёритиш тартиби:
Ривожлантирувчи назорат дарсининг таркибий тузилмаси куйидаги боскичлардан иборат булиши мумкин.

  1. Йул-йурик бериш: бу боскичда утказилаётган назорат иши топширикларини бажаришга оид курсатмалар берилади;

  2. Назорат ишини бажариш: бу боскичда укувчиларнинг топширикларни кандай бажараётгани кузатилади. Кези келганда у ёки бу топширикни бажариш буйича йуналиш бериш максадга мувофик булади.

  3. Назорат иши тахлили: бу боскич хам янги мавзуни узлашриришнинг давоми булиб, уни утказиш мажбурий хисобланади. Чунки, назорат иши дарсида укувчилар хар качонгидан хам фаолрок буладилар. Уларни диккатини жамлашга хам хожат колмайди. Уларни топширикларни туFри ёки нотуFри бажарганликларини билишни хохлайдилар. Бундай холатдан албатта фойдаланиш керак. Одатда у алохида дарсдан иборат булиб, унда назорат ишига киритилган топшириклар ечими тахлил килинади, хатолар устида ишланади, типик масалалар укувчилар томонидан доскада ечилади. Масалаларнинг атрофлича тахлил килинишига эътибор бериш керак, чунки укувчилар олдинги дарслар давомида тушунмаган нарсаларини шу дарсда билиб олишлари хам мумкин. Шу боис, бу дарс назорат дарси деб аталсада, унда хам укувчилар узлаштира олмаган билимларни урганадилар, тулдирадилар ва уз билимларини ривожлантирадилар.

Дарс ишланмаларини яратиш буйича услубий тавсиялар
Дарс ишланмаларини яратиш буйича услубий тавсияларни хар бир боскич буйича алохида-алохида берамиз:
Ташкилий кисм (дарсни ташкил килиш). Укувчилар билан саломлашилади. Дарс утказиладиган хонанинг дарсга тайёрлиги: укув хонаси ва столининг тозалиги, бур ва намланган латтанинг борлиги; укувчиларнинг кийими, кайфияти ва соFлиги, айрим сабабларга кура дарсда катнашмаётган укувчиларнинг исми ва шарифлари ёзилган варакчанинг укитувчи столига куйилганлигига эътибор берилади. Бу ишларга 2-3 минут сарфлаш тавсия этилади.
Утган дарсни сураш ва бахолаш. Уй вазифаларининг тулик бажарилганлигини, уларнинг туFри ёки нотуFрилигини текшириш, унда йул куйилган хато ва камчиликларни курсатиш, укувчиларнинг утган дарс мавзусини кандай узлаштирганлигини аниклаш ва бахолаш учун 5-10 минут сарфлаш тавсия этилади. Вактдан унумли фойдаланиш учун укитувчи замонавий ва анъанавий усуллардан фойдаланиш мумкин, хусусан:
а) умумий савол-жавоблар;
б) 5-10 минутли мустакил иш ташкил килиш ва хоказо.
Укитувчи дарснинг бу кисми якунида уй вазифаларини тахлил килиши, укувчиларнинг янги мавзуни кизикиб урганишга тайёрлаш максадида аввалдан тайёрланган саволлар бериши, бу билан синфда муаммоли холат хосил килиттти максадга мувофик. Янги мавзунинг баёни сунггида укувчилар муаммоли саволларга жавоб топишлари лозим.
Янги мавзуни баён килиш. Укитувчи хар бир дарсни дарслик мундарижасидаги мавзулар кетма-кетлигида утиши лозим. Дарслик мундарижаси “Умумий урта таълимнинг давлат таълим стандартлари” ва укув дастурига мос равишда тузилган.
Х,ар бир дарсда янги мавзу баёнини бошлашдан аввал укитувчи доскага мавзунинг номини ва баёнининг режасини ёзиб куйиши максадга мувофик.
Х,ар бир янги мавзу зарур кургазмали куроллар ёрдамида баён этилиши керак. Укувчиларда фанга булган мухим кизикишни пайдо килиб, уни орттириб бориш учун укитувчи хар бир дарсга жиддий эътибор билан тайёрланиши ва уни кизикарли утказишга эришиши лозим. Дарснинг бу кисмига 15-20 минут сарфлаш тавсия этилади.
Янги утилган мавзуни мустахкамлаш ва бахолаш. Янги утилган мавзуни укувчилар онгига мустахкамлаш учун укитувчи махсус тайёрлаб келган саволларни укувчиларга хавола килади, дарсликдаги хар бир мавзу сунгига келтирилган торширик ва масалалардан танлаб ечилади.
Укувчиларнинг фанга булган кизикишлари ортиб бориши учун улар биринчи навбатда, янги мавзуни тушунган булишлари, дастлабки содда саволларга жавоб бера олишлари, синф иши топширикларини бажаришда фаол иштирок эта олишлари, узлаштирган билимларини амалиётда татбик кила олишлари лозим.
Дарснинг бу кисмида утилганлар юзасидан савол-жавоблар ташкил этиб, баъзи саволлар билан навбатдаги дарслар мавзусига укувчиларнинг кизикишини, эътиборини орттириб, шундай муаммоли вазият хосил килиш керакки, укувчилар кейинги дарсгача муаммоли саволларга имконият даражасида жавоб излайдилар, мустакил топа олмасалар, навбатдаги дарсда топадилар. Бундай усул укувчиларни мантикий фикрлашга, дарслик ва кушимча адабиётлар билан ишлашга ундайди.
Х,ар бир укитувчи уз укувчиларининг бундай изланишлар ва харакатлар окибатида уз савол-муаммоларининг туFри жавобига эришишларида кумакчи булиши мумкин. Акс холда укувчи бир масала ёки муаммонинг ечимини охирига етказа олмаса, саволига коникарли жавоб тополмаса, фанга булган кизикиши маълум даражада пасаяди.
Укувчиларнинг дарс давомидаги мехнатлари, харакатлари ва изланишлари натижаларини бахолаш ва раFбатлантириш хам укувчиларнинг дарсга булган кизикиши ва эътиборини орттиришга хизмат килади. Дарснинг бу кисмига 10-15 минут сарфлаш тавсия этилади.
Дарсни якунлаш (хулосалаш) ва уйга топширик бериш. Х,ар бир дарс ундан хулоса чикариш ва укувчиларга уйда бажариш учун топширик бериш билан якунланади. Дарс сунгида уйга вазифаларни беришда укувчиларга индивидуал ёндашган маъкул. Х,ар бир укувчининг салохиятига караб, синфда ишланган масалаларга тенг кучли топширикларни бериш керак булади. Шу билан бирга укувчиларга навбатдаги дарсга тайёрлаш максадида ечими кейинги дарсларда утиладиган мавзуга боFлик булган, лекин бироз мантикий фикрлаб уддалаш мумкин булган масалаларни бериш ижобий самара беради.
Агар укувчи уйда саволларга мустакил жавоб топа олмаса, масалаларни еча олмаса, унда фандан зерикиш пайдо булади, уз кобилиятига ишонч йукола бошлайди. Шуларнинг олдини хар бир укитувчи олиши керак.
Х,ар бир дарс сунгида укувчиларга уйга вазифа беришда топширикларни шундай танлаш лозимки, аксарият укувчилар уларни мустакил еча олсинлар ва уларга берилган топширикларни бажаришда ота-оналар хам ёрдам бера олсинлар. Бу укувчиларнинг узларига ишонч, фанга булган кизикишининг ортиб боришига хамда мактаб ва оила хамкорлигининг мустахкамланишига хизмат килади.
Дарсни якунлаш ва уй вазифасини беришда:
а) дарсликдан нималарга эътибор беришни, мавзуни такрорлашни;
б) кайси масалаларни кандай фикрлаб ечиш буйича маслахатлар бериш максадга мувофик. Дарснинг бу кисмига 4-6 минут вакт ажратиш тавсия этилади.
Бунда уй вазифасининг меъёрини ва унга укувчи канча вакт сарфлаши назарда тутилиши лозим.
Укувчилар дарслик билан ишлашга, мустакил мутолаа ва мушохада килишга, мантикий фикрлаб фан тушунчаларини юкори даражада эгаллашларига эришиш лозим.
Укитиш жараёнида куйилган максад буйича кафолатланган натижага эришишда кулланиладиган хар бир таълим технологияси укитувчи ва укувчи уртасида хамкорлик фаолиятини ташкил эта олса, уларнинг хар иккаласи хам ижобий натижага эриша олса, укув жараёнида укувчилар мустакил фикрлай олсалар, ижодий ишлай олсалар, излансалар, тахлил эта олсалар, узлари хулоса чикара олсалар, узларига, гурухга, гурух эса уларга бахо бера олса, укитувчи эса уларнинг бундай фаолиятлари учун имконият ва шароит ярата олсагина самара бериши мумкин.
Куйилган максадни амалга ошириш ва кафолатланган натижага эришиш укитувчи ва укувчининг хамкорликдаги фаолияти хамда улар куйган максад, танланган мазмун, метод, шакл, воситага, яъни технологияга боFлик.
Укитувчи ва укувчининг хамкорликдаги максаддан натижага эришиш учун кандай технологияни танлашлари уларнинг ихтиёрида, чунки хар иккала томоннинг асосий максади аник, яъни натижага эришишга каратилган. Бунда укувчиларнинг билим савияси, гурух характери, шароитга караб ишлатиладиган технология танланади.
Укитувчи томонидан хар бир дарсни яхлит холатда кура билиш ва уни тасаввур этиш учун булажак дарс жараёнини лойихалаштириб олиш керак. Бунда укитувчи томонидан булажак дарснинг технологик харитасини тузиб олиш катта ахамиятга эгадир. Чунки дарснинг технологик харитаси хар бир мавзу, хар бир дарс учун укитилаётган фаннинг хусусиятидан, укувчиларнинг имконияти ва эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилади.
Бундай технологик харитани тузиш осон эмас, чунки бунинг учун укитувчи педагогика, психология, хусусий методика, педагогик ва ахборот технологияларидан хабардор булиши, шунингдек, жуда куп методлар ва усулларни билиши керак булади. Х,ар бир дарснинг ранг-баранг, кизикарли булиши аввалдан пухта уйлаб тузилган дарснинг лойихалаштирилган технологик харитасига боFлик.
Дарснинг технологик харитасини кай куринишда ёки шаклда тузиш, бу укитувчининг тажрибаси, куйган максади ва ихтиёрига боFлик. Технологик харита кандай тузилган булмасин, унда дарс жараёни яхлит холда акс этган булиши хамда аник белгиланган максад, вазифа ва кафолатланган натижа, дарс жараёнини ташкил этишнинг технологияси тулик уз ифодасини топган булиши керак.
Укитувчи томонидан хар бир мавзу, хар бир дарс буйича тузилган юкоридаги каби технологик харита унга уз фани, предметини яхлит холда тасаввур этиб ёндашишга, тушунишга (бир чорак, бир укув йили буйича), яхлит укув жараёнининг бошланиши, максадидан тортиб, эришилган натижасигача кура олишга ёрдам беради. Айникса, технологик харитани укувчининг имконияти, эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилиши, уни шахс сифатида таълимнинг марказига олиб чикишга олиб келади. Бу эса укитишнинг самарадорлигини оширишга имконият яратади.
Илова
ДАРС ИШЛАНМАСИ
Фан: Синф: Укувчилар сони Сана:
Дарс мавзуси:
Дарс максадлари:
Дарс тури:
Дарс методлари:
Дарс фойдаланиладиган укув услубий адабиётлар, маълумот манбалари ва электрон ресурслар:
Дарсда ишлатиладиган зарур техник воситалар ва жихозлар:
Дарс боскичлари ва вакт таксимоти:

Т/р

Дарс боскичлари

Ажратилган вакт
































































ДАРС БОРИШИНИНГ ЦИСЦАЧА ТАФСИЛОТИ.




  1. Дарснинг максади ва вазифалари.

Дарс максади 45 дакика давомида бажариладиган (эришиладиган), аник хаётий (реал) ва дарс якунида бахоланадиган (улчамли) булиши максадга мувофик.
Дарснинг 1) таълимий, 2) тарбиявий ва 3) ривожлантирувчи максадлари
бор ва улар давлат таълим стандартлари билан боFликдир.
Дарс максадларини ифодалашга куйидаги талаблар куйилади:

  1. реал,

  2. эришса буладиган,

  3. аник (конкрет) ва

  4. эришганлик даражасини улчаса (бахоласа) буладиган.

Дарснинг таълимий максади - дарс жараёнида укувчиларда шакллантириладиган билим, куникма ва малакалар асосида белгиланади.
Дарснинг тарбиявий максади - дарс жараёнида укувчиларда кайси ахлокий сифатлар шакллантирилиши асосида белгиланади.
Дарснинг ривожлантирувчи максади - дарс натижасида укувчиларда кайси билим, куникма ва малакалар хамда ахлокий фазилатлар ривожлантирилиши асосида белгиланади.
Дарс болаларга билим бериш ва берилган билимни уларнинг куникмасига айлантиришда асосий рол уйнайди. Шу сабабли укув машFулотларида ажратилган вактнинг асосий кисми дарс утиш учун сарфланади.
Фан ва техниканинг тобора ривожланиб бораётган тараккиёти мактабда технология фанини укитишда янги талабларни куймокда. Шундан келиб чикиб, мактабда технология фанининг максад ва вазифаларига куйидагича аниклик киритилиши максадга мувофик булади.
Амалий фаолият билан боFлик максадлар:

  • укувчиларда тула конли турмуш кечириши учун керак буладиган фикрлаш, мушохада юритиш, абстракт хамда дедуктив мулохаза юрита олиш куникмаларини шакллантириш;

  • укувчиларда мустакил ишлаш, урганиш ва таълим олиш амалий фаолият куникмаларини шакллантириш.

Тарбиявий максадлар:

  • укувчиларда ижобий кадрятларни шакллантириш асосида жамоавий фаолиятда уз урнини топиш, муомала маданияти ва уз хатти-харакатларининг микдорий жихатларини бахолай олиш хамда юкори натижа олишга интилиш хислатларини таркиб топтириш.

Мазмуний максадлар:

  • укувчиларда таълимнинг кейинги буFинларида таълим олишини давом эттиришга етарли бир тизимга солинган технологик билимларни шакллантириш;

  • укувчиларда фанни инсоният тарихи ривожида, маданиятда, фан ва ишлаб чикариш хамда кундалик турмушда тутган урнини англатган холда, реал амалий муаммоларни хал килишнинг асосий воситаларидан бири булган технология фани асослари билан таништириш.

Дарс максади ва натижаларининг узаро мутаносиблигини таъминлаш.
Маълумки, ДТС талаблари умумий тарзда ифодаланган болиб, хар бир билим ва куникмалар хакидаги талаблар аввалига синфлар, сунг боблар, сунг мавзулар ва нихоят мавзуга ажратилган дарс соатлари кесимида аниклаштириб борилади. Шундай килиб хар бир дарсда бир ДТС нинг кайсидир билим ва куникмаларга куйилган талабларни укувчиларда шакллантириш билан шугулланамиз. Шу жихатдан, хар бир дарснинг таълимий максадларини ДТС талабларининг кичик бир учкуни десак булади. Шундай экан, биринчидан дарс максадлари аник куйилиши ва иккинчидан дарснинг натижалари назорат килиб борилиши лозим. Бошкача килиб айтадиган булсак, дарс охирида дарс максадида келтирилган хар бир билим ва куникмаларнинг шакллантирилганлиги текширилиши ва назорат килиб борилиши лозим. Шу нуктаи назардан, дарс максади ва унинг натижалари бир-бирига уЙFун тарзда ифодаланиши лозим.
Бу уринда дарснинг дарсга якун ясаш боскичида бериладиган саволлар, кичик топшириклар, мустакил иш масала-мисоллари хамда уйга берилган вазифалар шундай тузилиши керак-ки, улар дарс максадида белгиланган билим ва куникмаларнинг шаклланган ёки шаклланмаганини аниклаб берсин.
Замонавий педагогикада инсон уз фаолияти, хатти-харакати ва уларнинг натижаларини тахлил килишига (узини-узи бахолашига) рефлексия деб аталади. Рефлексия укувчиларга уз укув фаолиятлари ва уларнинг натижаларини бахолашларига ёрдам беради. Шунингдек, кейинги укув фаолияти максадини белгилашига ва уларга тузатишлар киритишига замин яратади. Шу жихатдан ундан айнан дарс натижаларини бахолашда фойдаланиш мумкин булади.
Рефлексия вазифаларига куйидагилар киради:

  • Диагностик бахолаш вазифалар

  • Ташкилий вазифалар

  • Мотивация вазифаси

  • Узатиш вазифаси.

Рефлексияни утказишнинг турли усуллари мавжуд. Улардан баъзиларини келтирамиз.
А. Куйидаги жумлаларни тулдиришга асосланган усуллар:

  • Бугунги дарсдан мен ларни

билдим, ларни тушундим,
куникмаларларни эгалладим.

  • Айникса менга лар ёкди;

  • Дарсдан сунг мен ларни бажараман;

  • Дарс давомода менга лар кизик булди;

  • Дарс давомода менга ларни тушуниш кийин булди;

  • Дарсдан мен ларни билиб олдим;

  • Энди мен ларни уддалай оламан”;

Б. Тест-савол куринишда бериладиган топшириклар:
Дарс хакида фикрингиз?

  • кизикарли булди;

  • узгача булди;

  • куп нарса ургандим;

  • зерикарли булди;

  • куп нарсаларга тушунмадим;

Дарс кандай утди?
кизикарли / зерикарли;
Чарчадим / чарчамадим: тез утди / чузилди;

  • тушунарли / тушунарсиз;

  • of^ / енгил;

  • фойдали / фойдасиз;

Назорат саволлари:

  1. Дарс - мукаддас тавсиясининг узига хослиги нимада?

  2. Дарс - мукаддас тавсияси асосида дарс ишланма тайёрлашда нималарга асосий эътибор каратилади?

  3. Дарс - мукаддас тавсияси асосида дарс ишланма тайёрлашда педагогик технологияларни куллаш имкониятларини очиб беринг.

  4. Дарс - мукаддас тавсияси асосида очик дарс ишланмаси тайёрлаган укитувчи дарсини тахлилкилишда нималарга эътибор каратилади?

  1. мавзу: Технология фанидан тестлар, назорат иши саволлари, муаммоли

топширикларни тузишга куйилган талаблар ва уларнинг турлари
(4 соат амалий машFулот).
Амалий машFулотдан кузланган максад:
тингловчиларга технология фанидан назорат иши саволлари, муаммоли топшириклар, тестларни тузишга куйилган талаблар, уларнинг турлари ва ишлаб чикиш усулларини ургатишдан иборат.
Тингловчилар фаолиятини ташкил килиш буйича йул-йуриклар:

  1. амалий топширик. Тест турлари буйича синфлар кесимида тестлар ишлаб чикиш.

  2. амалий топширик. Назорат иши саволларини танланган синфлар буйича чораклар кесимида белгиланган талаблар асосида тузиш.

  3. амалий топширик. Дарслик ва методик кулланмалардаги мавзулар буйича турли мураккабликлардаги ва хаётий булган муаммоли топширикларни ишлаб чикиш.

Амалий машFулот учун назарий материаллар:
Тест усули ёрдамида укувчиларнинг технология фанидан билим ва куникмаларини текшириш дастурлаштирилган таълим методининг усулларидан бири хисобланади. Тест усулининг муваффакияти куп жихатдан укувчиларнинг билим даражасига ва дарс мавзусининг мазмунига караб тестнинг хар хил турларидан фойдаланишга ва уларга доир топширикларни изчил туза билишга боFлик булади. Технология фанини укитишда тестнинг куйидаги турларидан фойдаланиш тавсия этилади. Шуни кайд килиш керакки, жами тестнинг 40% ини уртача укийдиган, 60% ини яхши укийдиган, 80% ини аълочи ва иктидорли укувчилар, хаммасини эса, факат иктидорли укувчиларгина бажара оладиган булиши лозим.
Бугунги кунда технология фани буйича тестлар ишлаб чикилган булсада, лекин тест турлари буйича синфлар кесимида алохида тестлар туплами тайёрланмаган. Куйидаги слайдда тест турлари келтирилган булиб, амалий машFулот давомида синфлар кесимида йуналишлар буйича тестларни ишлаб чикиш лозим (6-слайд).

6-слайд









Изох: Тестларни ишлаб чикишда бошка турдаги тестлардан хам фойдаланиш мумкин.
Тестлар хам мактабда узлаштириш даражасини бахолаш системаларидан бири булиб, унда куйидагиларни хисобга олиш мумкин:

  • унинг ёрдамида укитиш натижаларини текширишда хар бир укувчининг кобилиятини хисобга олиш;

  • укувчиларнинг назарий ва амалий билимлари сифатини текшириш;

  • турли тестлар киритиш билан укув жараёнини жонлантириш;

  • укувчилардан сурашга кетадиган вактни ва укувчиларнинг бажарган ишини текширишга кетадиган укитувчи вактини тежаш;

  • тестларни компьютерда куллаш.

Технология фанидан назарий ва амалий дарсларни ташкил килишдан кутилаётган натижалардан бири укувчиларининг билимини бахолашдир. Шу боис укитувчилар томонидан утиладиган мавзулар, булимлар ва йуналишлар буйича турли топшириклар ишлаб чикилади. Шундай топшириклардан бири назорат иши саволларидир. Назорат иши саволлари оркали укувчиларнинг утилган мавзуларга оид олган билим, куникма ва малакалари аникланади.
Технология фанидан назорат иши саволларини тузишга куйиладиган талаблар куйидагилардан иборат:

  1. Назорат иши саволлари тушинарли, имловий хатоларсиз тузилиши керак.

  2. Саволлар утилган мавзулар мазмунини уз ичига камраб олган холда ишлаб чикилиши лозим.

  3. Саволларнинг мантикий жихатдан тузилиши оддийдан мураккаб тамойили асосида булиши.

  4. Саволлар хар бир мавзу учун, булимлар учун, чораклар учун йиллик учун алохида тартибда кетма-кетлик асосида тузилиши хам максадли хисобланади.

  5. Саволлар буйича утказиладиган ёзма ишларни бахолаш мезонлари ишлаб чикилиши. Масалан:


Ёзма ишни бахолаш мезонлари

Укувчи мавзуни асосли, тулик очиб берса, ишлаб чикариш ва касб танлашга йуллаш асосларини хозирги кун талаби асосида ифодалай олса.

5 балл

Укувчи мавзуни очиб берса, ишлаб чикариш ва касб танлашга йуллаш асосларини хозирги кун талаби асосида ифодалай олса.

4 балл

Укувчи мавзуни тулик очиб бермаса, ишлаб чикариш ва касб танлашга йуллаш асосларини хозирги кун талаби асосида ифодалай олса.

3 балл

Укувчи мавзуни тулик очиб бермаса, ишлаб чикариш ва касб танлашга йуллаш асосларини хозирги кун талаби асосида ифодалашда 1-2 хатоликларга йул куйган булса.

2 балл

Укувчи мавзуни очиб бермаса, касб танлашга йуллаш асосларини хозирги кун талаби асосида ифодалашда 3-4 хатоликларга йул куйган булса.

1 балл

Умуман хеч кандай жавоб ёзмаган булса.

0 балл






  1. Назорат шаклларини олдиндан белгилаб олиш. Масалан: OFзаки, ёзма, амалий (ижодий иш).

Намуна:
7-СИНФ
ТЕХНОЛОГИЯ ВА ДИЗАЙН ЙУНАЛИШИ
Назорат иши
Мавзу^очдан уй-рУзFор буюмлари ясаш.
Назорат шакли: Ёзма иш.

  1. ЁFOчдан уй-рУзFор буюмлари ясаш.

  2. ЁFOчдан уй-рУзFор буюмлари ясашда ишлатиладиган асбобларини ишга таййорлаш.

  3. ЁFOчдан уй-рУзFор буюмлари ясаш учун иш жойини ташкил килиш.

  4. Иш урнини ташкил этиш ва йотиштиришда хавфсизлик техникаси коидаларини туFри бажариш.

  5. Иш урнини ташкил этиш ва йотиштиришда санитария-гигиена талабларини туFри бажариш.

СЕРВИС ХИЗМАТИ ЙУНАЛИШИ
Назорат иши
Мавзу: Товукдан тайёрланадиган яримфабрикатлар.
Амалий машFулот: Товукдан таом тайёрлаш.
Назорат шакли: Амалий машFулот.

  1. Товукка бирламчи ишлов бериш.

  2. Товукка иссиклик ишлов бериш.

  3. Хавфсизлик техникаси коидалари ва санитария-гигиена талаблари.

  4. Товукдан таом тайёрлаш ва дастурхонга тортиш.

  5. Иш урнини ташкил этиш ва йотиштириш.

Технология фанидан укувчиларнинг мустакил фикрлаш кобилиятларини ва креативлигини ривожлантириш максадида янгидан нашр килинаётган дарслик ва методик кулланмаларда мавзулар буйича турли мураккабликлардаги ва хаётий булган муаммоли топшириклар берилмокда. Бу эса укувчиларнинг тафаккур кобилиятларини янада ривожлантиради хамда фантазияларини оширади.
Муаммоли топширикларни такдимот асосида ишлаб чикилиши максадга мувофик хисобланади. Куйида бу муаммоли топшириклар буйича намуналар келтирилган.
Намуна:

Технология фанидан муаммоли топшириклар





Пазандачилик
Савол: К,айнаб турган сувда пишган картошка нима учун совук сувга солинганда котиб колади?

г, ;t ищи»—втаят—вмнж >гг
Жавоб: совук сув картошканинг пишган хужайраларига таъсир этади натижада унинг крахмаллари совуб яна уз холига кайтади. Шунинг учун картошкани кайнаб турган сувдан олиб узини хавода совутиш лозим.


• •
Ёғочга ишлов бериш
Савол: Тирнокли бирикмаларни бириктиришда ёгоч исканжаси ёгоч сиртига ботиб кетса, яъни буюм сифатига салбий таъсир курсатса нима килиш керак?
Жавоб: ёгоч юзасига исканжа томонидан етказилган зарарни кум когоз ёрдамида ишкаланса яна уз холига кайтади, ёки унинг устидан махсус елим когоз елимланади. Исканжа сикиб колган жойни ёгоч кипигига елим аралаштириб коришмани суртиб текислаб куйса хам нуксон бартараф этилади.






Назорат саволлар:

  1. Тест турлари буйича синфлар кесимида тестлар ишлаб чикишда кандай муаммоларга дуч келдингиз?

  2. Назорат иши саволларини танланган синфлар буйича чораклар кесимида белгиланган талаблар асосида тузиш оркали кандай янги билимларга эга булдингиз?

  3. Дарслик ва методик кулланмалардаги мавзулар буйича турли мураккабликлардаги ва хаётий булган муаммоли топширикларни ишлаб чикиш оркали укувчиларда кандай компетенцияларни шакллантирилади деб уйлайсиз?

  1. мавзу: Технология фанидан синф ва мактабдан ташкари ишларни ташкил Килиш ва утказиш йуллари (4 соат амалий машFулот).

Амалий машFулотдан кузланган максад:
технология фанидан синфдан ва мактабдан ташкари ишларни ташкил килиш ва утказиш куникмаларини ривожлантиришдан иборат.
Тингловчилар фаолиятини ташкил килиш буйича йул-йуриклар:
МашFулот кичик гурухларда ишлаш методи ёрдамида ташкил килинади. Гурухларга куйидаги топшириклар берилади:
куйида келтирилган назарий материалнинг тегишли кисмини урганиб чикинг ва куйидаги мавзулар буйича такдимот тайёрланг ва уни намойиш Килинг.

  1. гурух мавзуси: Технология фанидан синфдан ва мактабдан ташкари машFулотлар хамда уларни ташкил килиш методикаси.

2ГТЧ 1 с*
-гурух мавзуси: Технология фанидан тугарак ва курик-танловларни ташкил килиш.
Амалий машFулот учун назарий материаллар:
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнида укувчилар мустакил ижодий ишлашга, уларда изланишлар олиб бориш элементларини шакллантиришга ва келажакда уларни онгли равишда туFри касб танлашларида алохида урин эгаллайди. Дарсдан ташкари таълим жараёни укувчилар шахсини шаклланишида, топширилган иш учун масъулиятни сезиш ва уларни келажак мехнат фаолиятига тайёрлаш каби тарбиявий роль уйнайди.
Укув тарбиявий ишлари хар доим, хар дарс давомида, синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнида хам узвийликни таминлаши зарур.
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини утказиш нафакат укувчиларга балки укитувчилар учун хам фойдалидир. Бунда укитувчи уз укувчиларини яхширок билиш, улар билан муомала килиш хамда доимо замонавий фан-техника янгиликлари билан танишиб боришга харакат килади.
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёни укув-тарбиявий фаолиятнинг мухим ва таркибий кисмларидан бири хисобланади. Унинг асосий вазифаси - укувчиларнинг замонавий фан-техника сохаларида уз мустакил фаолиятлари ва ижодий кобилиятларни хар томонлама ривожлантиришдан иборатдир.
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёни укувчиларни технология фани дарсларига булган муносабатларини узгартириб, унга нисбатан масъулият билан карашга узларининг укувчилик масъулиятларини чукуррок хис этишга, фаолрок урганишга интилиш ва укитувчига физика хонасини жихозлаш ва бошка ташкилий ишларга якиндан ёрдам беришга ундайди. Укувчиларни у ёки бу мавзуни чукур узлаштиришларига ёрдам беради.
Умумий урта таълим мактабларида олиб бориладиган синфдан ва мактабдан ташкари ишлар мазмунига кура, уларни иккита гурухга ажратиш мумкин. Биринчисига укув мазмуни билан боFлик булган ишлар булиб, улар турли сабабларга биноан дарсдан ташкари вактларда олиб борилади. Синфдан ва мактабдан ташкари ишларнинг максади - укувчиларнинг Давлат таълим стандарти ва укув дастури асосидаги билим, куникма ва малакаларни эгаллай олишларига каратилган.
Бундай синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини иштирокчилари асосан ёмон узлаштирувчи ва дарс машFулотларни колдирувчи укувчилар булсалар, иккинчи кисми яхши узлаштирувчи ва фанга кизикувчи укувчилар булиб, улар укитувчидан кушимча топшириклар олиб, турли буюмлар тайёрлайдилар ёки мазмун жихатдан анча кийин булган мавзуларни билан шугулланувчи, уз устида мустакил фаолият олиб борувчилардан иборат.
Бундай дарслар асосан камдан кам гурух билан индивидуал холда дарсларни олиб боришга каратилган булади. Булар асосан укувчиларнинг хар икки хилига укитувчи томонидан кушимча. консультатциялар беришидан иборат булиб, асосан фан укитувчисининг фаол катнашиши оркали амалга оширилади.
Иккинчи гурух эса синфдан ва мактабдан ташкари ишлар мазмуни жихатидан технология фани дарслари билан боFланган булсада, улар технология фани дастуридан ташкарига чикади ва укувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини чукурлаштириш ва технология фанининг хозирги замон ютуклари билан укувчиларни кенгрок таништиришга каратилган булади.
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини ташкилий нуктаи назардан ва укув ишларини унга жалб этилиши томонидан уларни учта турга ажратиш мумкин. Индивидуал, гурухий ва оммавий тартибда.
Индивидуал - укувчиларга алохида консультациялар бериш, паст узлаштирувчи укувчилар билан ишлаш, турли танловларга укувчиларни тайёрлаш.
Гурухий - дарсдан ташкари таълим жараёнида укувчиларни турли тугаракларини ташкил этиш хамда утказиш.
Оммавий - укувчилар билан турли кеча, конференция, кургазмалар, танловлар ва бошкаларни киритиш мумкин (2-5-шакллар).






  1. шакл. Дарсдан ташкари таълим жараёни узвийлиги

Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини ташкил этишда шу нарсага эътибор бериш керакки, бу ишлар укувчиларни кизиктириш билангина чегараланиб колмаслиги зарур. Шу билан бирга у шахсни хар томонлама юксак камолотга етказишга ва уни ривожланишига хизмат этиши зарур.
Синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини канчалик туFри боFлаб олиб борилса, машFулотларнинг самарадорлиги шунчалик юкори булади. Укитувчида дарсларни олиб бориш жараёнида турли укитиш услубларини танлаш ва уларни дарсларда фойдаланиш максади хосил булади ва бунинг натижасида дарс машFулотлари олиб боришнинг турли янги турлари хосил буладики, у таълимни ривожлантиришга катта хисса кушади.
Укувчилар билимини бахолашни амалга ошириш учун хар бир укувчига берилган топширик укитувчи назорати остида тадбирни олиб борувчи ташкилий жамоа ёки тадбирнинг сардор томонидан кайд килиб борилиши зарур. Укитувчи натижани назорат килиб боради ва уни хам микдорий ва сифат жихатидан бахолайди.
Укувчиларни синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини бахолаш кушимча адабиётлар билан ишлаш, интернет тармоFидан фойдаланиш, турли янгиликлар билан танишиш даражаси хисобга олиб борилиши зарур. Айникса, хозирги кунда укувчилар билим, куникма ва малакаларини бахолашни рейтинг тизимига мувофик утказиш катта самара бериши мумкин.
Тажрибалардан маълум булдики, синфдан ва мактабдан ташкари таълим жараёнини туFри бахолаб бориш укувчиларни технология фанига булган кизикишини ортиради, уларда янгиликка интилиш ва касб-хунарга булган кизикишлари ривожланиб боради.


3-шакл





4-шакл



Download 4.13 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling