Amaliy geografiya
Download 254.4 Kb. Pdf ko'rish
|
Quyosh oy va yer
- Bu sahifa navigatsiya:
- “AMALIY GEOGRAFIYA” o‘quv kursining “QUYOSH, OY. YERNING SAYYORA SIFATIDAGI TA’RIFI” mavzusidan ma’ruza matni Ma’ruzachi
- Mavzu: Quyosh, oy. Yerning sayyora sifatidagi ta’rifi. Reja
- Quyosh - Olam tarkibidagi yulduzlardan biri sifatida
A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT INSTITUTI “UZLUKSIZ KASBIY RIVOJLANTIRISH – 2022” loyihasi “FANDAGI YANGILIKLAR, FANNI O‘QITISHNING DOLZARB MASALALARI” moduli bo‘yicha “AMALIY GEOGRAFIYA” o‘quv kursining “QUYOSH, OY. YERNING SAYYORA SIFATIDAGI TA’RIFI” mavzusidan ma’ruza matni Ma’ruzachi: Toshkent 2022 2 Mavzu: Quyosh, oy. Yerning sayyora sifatidagi ta’rifi. Reja: 1. Quyosh - Olam tarkibidagi yulduzlardan biri sifatida. 2. Quyosh tizimi. 3. Quyosh va uning ichki tuzilishi. 4. Oy-Yerning tabiiy yo’ldoshi. 5. Yerning sayyora sifatidagi ta’rifi. 6. Yerning harakatlarini geografik oqibatlari. Quyosh - Olam tarkibidagi yulduzlardan biri sifatida. Yer – insoniyat yashaydigan sayyora bo‘lib yulduzlar, sayyoralar, asteroidlar, meteor va meteoritlar, kometalar hamda boshqalar kabi osmon jismlaridan biridir. Yer boshqa Quyosh tizimidagi sayyoralar singari Quyosh atrofida aylanadi va Quyosh tizimidagi osmon jismlari qatoriga kiradi. Quyosh atrofidagi sayyoralar, asteriodlar, yo‘ldoshlar, kometalar bilan bir tizim hisoblansada, Quyosh ham o‘z navbatida osmon jismlarining nihoyatda katta tizimi tarkibiga kiradi va u galaktikamizning yulduzlaridan biri sanaladi va Galaktika bilan birga harakat qiladi. Galaktikamiz metagalaktika, metagalaktika esa olam tarkibiga kiradi. Koinot to‘g‘risidagi asosiy tushunchalar quyidagilardan iborat: olam, metagalaktika, galaktika, yulduzlar, Quyosh tizimi, sayyoralar, yo‘ldoshlar, asteroidlar, meteorlar, meteoritlar, kometalar va h.k. Olam- atrofimizni urab olgan bepoyon makon va zamonda yastanib yotgan borliq - moddiy dunyo. Olam - bu cheksiz va chegarasiz dunyodir. Uning na boshlanishi va na oxiri ma’lum emas. U hech qanday tabiiy chegaraga ega emas. Olam ko‘zga ko‘rinmas o‘ta mayda zarrachalardan tortib teleskoplar yordamida ko‘rish mumkin bo‘lgan turli xil jismlardan tashkil topgan. Olamda yuz milliardlab galaktikalar, har bir galaktikada yuz milliardlab yulduzlar mavjud. Olamning galaktikalaridan biri hisoblangan biz yashab turgan Somon yo’li galaktikasi o‘z navbatida Quyosh kabi 150 milliarddan ortiq yulduzlar va yulduzlararo fazodan iborat. Quyosh Somon yo‘lidagi yulduzlardan biri xisoblanib, uning tizimida sayyoralar (planetalar), ularning yo‘ldoshlari, asteroidlar, meteor va meteoritlar va kometalar mavjud. Quyosh tizimidagi sayyoralardan biri Yer hisoblanib, u Olamning o‘ta noyob qurilmasidir. Yerning Quyosh tizimidagi boshqa sayyoralardan ajratib turuvchi asosiy xususiyati unda litosfera, atmosfera, gidrosfera, biosfera kabi geografik qobiqlarning mavjudligidir. Yerda hozircha Olamning boshqa joylarida uchramagan tirik organizm, xususan inson mavjud. Olam tushunchasi odamzotning paydo bo‘lishi va ularning ongini rivojlanishi bilan bog‘liq. Ibtidoiy odamlar o‘zlari yashab turgan joylarini Olam 3 hisoblagan bo‘lsalar, tafakkurning rivojlanishi hamda hayot ehtiyojlari uchun boshqa hududlarga ko‘chib yurishi oqibatida ularning Olam haqidagi tushunchalari ham kengayib boradi. Bu tushuncha insonlar yozuvni ixtiro qilishi oqibatida yanada takomillashib boradi. Natijada. insonlar o‘zi yashab turgan hududlar kartasini tuzib, o‘sha joyni Olamning markazi deb faraz qilganlar. Kishilik jamiyatining taraqqiy etishi oqibatida Olam haqidagi fikrlar ham takomillashib boradi. Milodning ikkinchi asrida yashagan Ptolomey Olamning markazida qo‘zg‘almas Yer, uning atrofida barcha osmon jismlari aylanadi, deb geotsentrik nazariyaga asos soldi. Fan va texnika taraqqiyoti oqibatida natijada olamning markazi Yer emas, balki Quyosh, uning atrofida osmon jismlari, jumladan Yer ham aylanadi, degan geliotsentrik (gelio - Quyosh, tsentr -markaz) g‘oya vujudga keldi. Bu g‘oyani vatandoshimiz Beruniy va polyak olimi N.Kopernik qo‘llaganlar, Ahmad Farg‘oniy ham geliotsentrik nazariya tarafdori bo‘lgan. Galaktikada gaz va changdan iborat tumanliklardan iborat galaktikalar to‘plami metagalaktika (grekcha «meta» keyingi, tashqaridagi; Metagalaktika – Galaktikadan tashqaridagi narsa degan ma’noni bildiradi) deyiladi. Metagalaktika - bu hozirgi teleskoplar yordamida o‘rganilishi mumkin bo‘lgan olamning bir qismidir. U galaktikalar tizimidan iborat. Fan va texnikaning taraqqiy etishi bilan metagalaktikaning chegarasi ham kengayib boradi. Bizning galaktika hisoblangan Somon yo‘li Quyosh tizimidan va 150 milliard yulduz hamda yulduzlararo fazodan iborat. Olimlarning fikricha, galaktikadagi birlamchi moddalarning paydo bo‘lish vaqti bundan 15-20 milliard yil muqaddam sodir bo‘lgan. Olam vujudga kelgandan so‘ng uning kengayishi oqibatida dastlabki gazli to‘plamlardan bir-necha o‘ta yirik gazli to‘plamlar hosil bo‘lgan. So‘ngra bu yirik to‘plamlarning portlashi natijasida turli xil hajmdagi bo‘laklar ajralib chiqadi. Vaqt o‘tishi bilan alohida-alohida ajralgan bo‘laklardan mustaqil galaktikalar hosil bo‘ladi. Keyinchalik galaktikalar doirasida moddalarning quyuqlashuvi va zichlashuvi oqibatida massasi va kattaligi jihatidan kichikrok bo‘lgan mustaqil bo‘laklar - yulduzlar paydo bo‘la boshlagan. Yerga eng yaqin bo‘lgan galaktika Andromeda tumanligi bo‘lib, Yerdan 2 million yorug‘lik yili uzoqlikda joylashgan. Galaktikalarning diametri turlicha. Galaktikalarning o‘rtacha diametri 10 dan 100 ming yorug‘lik yiliga (yorug‘lik yili -nurning bir yilda bosib o‘tgan yo‘li bo‘lib, u 9460 mlrd. km ga teng) teng. Ayrimlarining diametri 50000 parsek, boshqalariniki esa 500 parsekka yetmaydi. Galaktikalar o‘rtasidagi o‘rtacha masofa 3MP.( Parsek (P)=3,26 yorug‘lik yilliga teng; kiloparsek (KP)=1000P; megoparsek (MP)=1000000P). Somon yo‘lining diametri 120 ming yorug‘lik yiliga, diskning qalinligi 1600 yorug‘lik yiliga teng. Bizning Galaktika yoki somon yo‘li yulduzlar turkumi (grekcha galaktikos- sutrang, gala-sut so‘zidan olingan), turli xil o‘lchamdagi yulduzlardan, tumanliklardan, yulduzlararo bo‘shliqlardagi zarracha va atomlardan, Quyosh 4 tizimidan iborat. Galaktikaning juda ko‘p yulduzlari yerdan juda uzoqda bo‘lganligi uchun ularni alohida-alohida payqab bo‘lmaydi, ular bir-biri bilan qo‘shilib oqish yo‘lni, ya’ni somon yo‘lini hosil qiladi. Somon yuliga kiruvchi yulduzlar to‘plamining shakli uzoqdan qaraganda yasmiqqa o‘xshash bo‘lib, ikki tomoni qabariqdir. Yulduzlar o‘sha yasmik markazida juda zich joylashib galaktika yadrosini hosil qiladi. Quyosh galaktika spiral tarmoqlaridan birining ichida, galaktika markazidan 25 ming yorug‘lik yiliga teng uzoqlikda joylashgan. Galaktikada hamma yulduzlar Galaktika o‘qi atrofida aylanadi. U sekundiga taxminan 250 km tezlik bilan harakat qilib, 200-250 mln. yorug‘lik yilida galaktika atrofini bir marta aylanib chiqadi. Bu vaqtni galaktika yili deb ataladi. Galaktika tumanliklari kimyoviy tarkibiga ko‘ra asosan vodorod (86,7%), geliy (13,2%) dan iborat. Qolgan 0,1 massani uglerod, azot, allyuminiy, ftor, litiy, magniy va boshqalar tashkil etadi. Download 254.4 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling