Amaliy geografiya

Yerning sayyora sifatidagi ta’rifi. Yer shari uzoq davom etgan evolyutsion 
jarayon natijasida shakllangan. Ma’lumki, Yer yuzasi tekis bir xil bo‘lmasdan 
okean va dengizlardan, tekislik va qirlardan, yassi tog‘ va baland tizmalardan 
iborat. Shu tufayli Yer shakli haqida fikr yuritishda uning yuzasini, o‘sha 

---

10 
murakkab tuzilishini hisobga olib, umumlashtirib, sharsimon deb tushunish shu 
sohada erishilgan dastlabki qadamdir. Chunki, ibtidoiy davrda kishilar o‘zi 
yashagan joy yassi bo‘lsa Yer shari yassi deb, dengizga yaqin bo‘lsa, Yer suvlar 
bilan band bo‘lgan yassilik deb o‘ylaganlar. Vaqt o‘tishi kishilik jamiyatini 
rivojlanishi, inson ongining o‘sishi natijasida Yerning shakli to‘g‘risidagi tasavvur 
ham o‘zgara boradi. Bundan 24 asr ilgari birinchi bo‘lib grek olimi Aristotel 
(Arastu) Yer yassi emas, aksincha dumaloq shar shaklida degan fikrni bildirgan. 
Bugungi kunda Yerning shar shaklida ekanligiga hech, shubha qolmadi. Chunki 
Yerni sharsimonligini isbotlovchi quyidagi dalillar mavjud:
1. Qirg‘oqqa yaqinlashayotgan kemaning avval tepa qismi (machtasi), 
so‘ng o‘rta qismi oxiri pastki qismi ko‘rinadi. Yer yassi, tekis bo‘lganda kemaning 
hamma tomoni birdan ko‘rinar edi; 
2. Quyosh chiqayotganda dastlab tog‘larning tepasini, tog‘ cho‘qqilarini, 
so‘ng past yerlarini yoritadi. Quyosh botgandan keyin ham ma’lum vaqt davomida 
tog‘ cho‘qqilari yoritilib turadi, Yer yuzasi yassi bo‘lsa, tog‘lar etagidan 
tepasigacha barobar yoritilgan bo‘lar edi;
3. Yuqoriga ko‘tarilgan sari ufq chizig‘ining kengayib borishi ham Yerning 
sharsimonligini isbotlaydi. Masalan, tekis yerda turgan kuzatuvchi 4-5 km 
masofadagi narsalarni ko‘ra olsa, 20 m balandlikda 16 km, 100 m balandlikda 35 
km, 10 000 m balandlikda 356,7 km masofadagi narsalarni ko‘rish mumkin; 
4. Oyning tutilishi ham Yerning sharsimonligini isbotlaydi. Chunki Oy 
bilan Quyosh orasiga Yer kirib qolsa, uning soyasi Oy yuzini doira shaklida qoplab 
oladi va natijada Oy tutiladi, ya’ni Oy tutilganda Yerning unga tushadigan soyasi 
har doim to‘g‘ri doiraning bir qismi shaklida bo‘ladi;
5. Meridian bo‘ylab shimoldan janubga yoki janubdan shimolga qarab 
yurilganda yulduzlar o‘rnining o‘zgarishi. Shimoliy yarim sharda biz Katta ayiq 
yulduzlar turkumini va Qutb yulduzini ko‘ramiz. Janubga borgan sari bu yulduzlar 
pasayib boradi. Osmonning janub tomonida boshqa yulduzlar ko‘rinadi. Ekvatorga 
borganda Qutb yulduzi ko‘rinmay qoladi, Janubiy But yulduzi paydo bo‘ladi; 
6. Dunyo aylana o‘tkazilgan sayohatlar ham Yerning sharsimonligini 
isbotlaydi. Agar Yer shar shaklida bo‘lmaganda edi, sayyohlar yana o‘z joylariga 
qaytib kelmagan bo‘lar edi; 
7. Tongning sharqdan boshlanib kelishi. Agar Yer yassi, tekis bo‘lganda 
hamma joyda tong barobar o‘tar edi; 
8. Nihoyat, Yerning sharsimonligini kosmik raketalar, Yerning sun’iy 
yo‘ldoshlari va kosmonavtlar parvozi uzil – kesil isbotlab berdi. 
Yer sharining kattaligi haqidagi dastlabki ma’lumotlarni qadimgi grek, arab 
va O‘rta Osiyolik olimlarning asarlarida uchratish mumkin. 109 marta katta. 
Quyosh yuzasidagi tortishish kuchi Yer yuzasi tortishish kuchidan 25 marta ko‘p. 
Quyosh o‘ta qizigan plazma - olovli sferik massa bo‘lib, yuzasidagi Vatandoshimiz 
Abu Rayhon Beruniy tekis yer ustida qad ko‘targan tog‘ tepasida turib astrolyabiya 

---

11 
asbobi yordamida gorizontning pasayish burchagini o‘lchagan. U avval tog‘ning 
balanligini aniqlab, so‘ng ufq (gorizont)ning pasayish burchagi asosida 1° meridian 
yoyning uzunligini 50,6 arab miliga (hozirgi hisobga ko‘ra 111,6 km) tengligini 
isbotlagan. Shu usul bilan Beruniy Yer meridian aylanasining uzunligini 40 183 
km deb hisoblab chiqqan. Hozirgi hisobga ko‘ra, Yer meridian aylanasining 
uzunligi 40 008,5 km. Oradagi farq bor yo‘g‘i 175,5 km ni tashkil qiladi. 
1964-yil Xalqaro astronomik ittifoqi kelishilgan holda Yerning aniq 
o‘lchami (ko‘lami)ni quyidagicha ekanligini belgiladi: 
T/r