Amaliy mashg’ulot №2 Mavzu: Tеrmоkimyo. Kimyoviy kinеtikа vа muvоzаnаt. Elеktrоlit eritmаlаr vа tuzlаrning gidrоlizi. Оksidlаnish qаytаrilish rеаktsiyalаri

4. Оksidlаnish qаytаrilish rеаktsiyalаri.
Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning oksidlanish darajasi o’zgarishi bo’yicha ham bo’linadi.
- Oksidlanish darajasi o’zgarmasdan boradigan reaksiyalar.
- Oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan yani oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
- Oksidlanish darajasi o’zgarmasdan boradigan reaksiyalar- bularga alamashinish, ko’pchilik ajralish va parchalanish reaksiyalari kiradi.



- Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari- elementlarning oksidlanish darajasi o’zgarishi bilan boradigan reaksiyalar kiradi.


Oksidlanish daraja- atomning elektron berishi yoki qabul qilishi natijasida atomda hosil bo’ladigan shartli zaryadga aytiladi.
Agar atomga ē biriksa, manfiy (-) zaryad, atom ē bersa, musbat (+) zaryadga ega bo’ladi. Agar murakkab burikmalardagi elementning qaysi biri ē berib musbat, ē qabul qilib manfiy zaryadlanishini shu elementning nisbiy elektomanfiylik qaymatiga bog’liq. Qaysi elementning nisbiy elektromanfiyligi katta bo’lsa, shu element ē qabul qilib manfiy zaryadlanadi. Nisbiy elektromanfiylik qiymati kichik bo’lgan element ē larini berib musbat zaryadlanadi.
Oksidlanish darajasining son qiymati atom bergan yoki qabul qilgan elektronlar soni bilan ifodalanadi.

• 
  Oddiy moddalar har doim 0 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. M: N₂⁰, O₂⁰, P⁰, Si⁰, Fe⁰, Cu⁰ va boshqalar.
  
• 
  Metallar o’z birikmalarida musbat oksidlanish darajasiga ega. Masalan:
  

, va bosh.

• 
  Vodorod ko’pchilik birikmalarida +1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
  

,
Vodorod metall gidridlarida -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Masalan: , , va bosh.

• 
  Kislorod o’zining aksariyat birikmalarida -2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. , , va bosh.
  

Kislorod ftorli birikmalarida +2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. ba’zan bo’ladi.
Peroksidlarda esa, -1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. va boshqalar.

• 
  I-A-guruhcha elementlari har doim birikmalarida +1, II – A-guruhcha elementlari har doim +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Masalan: , , , va boshqalar.
  

Murakkab moddalar tarkibidagi elementlarning oksidlanish darajasini quyida berilgan elementlarning oksidlanish darajasidan foydalangan holda topamiz. Shuni yodda tutish kerakki murakkab moddalar tarkibidagi elementlarning oksidlanish darajalarining yig’indisi har doim 0 ga, murakkab ionlarda esa ionning zaryadiga teng. Masalan: KMnO₄ tarkibidagi Mn ning oksidlanish darajasini quyidagicha topish mumkin: bizga K va O ning oksidlanish darajasi malum shulardan foydalanib topamiz.
.
Murakkab ionlarda:

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida elektron oluvchi atom, molekula yoki ionlar oksidlovchi deyiladi va ular reaksiyadan keyin qaytariladi.Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida elektron beruvchi atom, molekula yoki ionlar qaytaruvchi deyiladi va ular reaksiyadan keyin oksidlanadi. Atom, molekula yoki ionlarning elektronlarini berish jarayoni oksidlanish jarayoni deyiladi va ularning oksidlanish darajalari ortadi:
H₂ -2e = 2H⁺ Fe⁺²-1e = Fe^{+ 3}
Atom, molekula yoki ionlarnig elektronlarni biriktirib olish jarayoni qaytarilish jarayoni deyiladi va ularning oksidlanish darajalari kamayadi:
S^o + 2e = S ^-2 AI⁺³ +3e = Al