Amaliy mashg‘ulotlar -amaliy mashg‘ulot: soat

Amaliy mashg‘ulotlar
5-amaliy mashg‘ulot: Sinapslarning tuzilishi, tiplari va mikroskopiyasi
Amaliy ish rejasi:
1. Sinapslarning tuzilishi, tiplari va mikroskopiyasi


Amaliy mashg‘ulotning maqsadi: Sinapslarning tuzilishi, tiplari va mikroskopiyasi haqida talabalarga ma’lumot berish.
Ta’lim metodlari: Amaliy usullar, texnologiyalar, BBB metodi.
Ta’lim vositalari: Tayanch matn, o‘quv qo‘llanmalar, ekspert tоpshiriqlar, markerlar
Kutilayotgan natija: Sinapslarning tuzilishi, tiplari va mikroskopiyasi xaqida talabalarda tushunchalarni paydo qilish.
Bajariladigan ishning mazmuni:
Kichik ma’ruza:
Sinaps — bir neyronni ikkinchi neyron bilan, neyronni muskul tolasi yoki bez xujayrasi bilan boglovchi tuzilma, ularni kuyidagi tamoyillar asosida tasnif kilish mumkin, 1. Sinaps kurilishida ishtirok etuvchi xujayralarga karab, nerv-muskul va neyro-neyronal sinapslar tafovut xilinadi, Neyronlarning sinapslar joylashgan kismiga karab aksosomatik, aksodendritik, akso- aksonal sinapslarni ajratish mumkin, 2. Sinapslar faollashganda rivojlanadigan jarayonni kuzda tutib kuzgatuvchi va tormozlov-chi sinapslar tafovut kilinadi. 3. Kuzgalishning utish uslubiga kura sinaps-larni elektr va kimyoviyga bulish mumkin. Aralash elektr-kimyoviy sinapslar xam bor. Aksonlarning oxirgi tarmokchalari bir oz kengayib nerv muskul sinapsining (oxirgi plastinkaning) tuzilishi bilan tugaydi. Bu sinapsdan oldingi (presinaptik) kengayish sinapsning birinchi galda zarur bultan tarkibiy kismi Boshka bir neyron, muskul tolasi yoki sekretor xujayra membranasining presinaptik kengayish ruparasidagi kismi postsinaptik (si-napsdan keyingi) membrana, deb ataladi. Bu xar bir sinap-sning ikkinchi zaruriy kismi. Presinaptik membranalar bir biriga zich tegib turmaydi, ular urtasida sinapsning uchinchi zaruriy kismi — sinaps yirigi bor.⁶
KIMYOVIY SINAPSLAR
Kimyoviy sinapslar yirigi ancha keng (10—40 nm) va yukori elektr karshiligiga ega bulgani uchun elektr impulslar utishiga tuskinlik kiladi. Impulslar bu tusikdan maxsus kimyoviy vositachi — mediator yordamida utishi mumkin. Oldindan sintezlanib kuyilgan mediator aksonning presinaptik oxiridagi sinaptik pufakchalarda saklanadi. X,ar bir pufakchada 20 mingga yakin mediator molekulasi bor, bu mikdor mediatorning bir kvantini tashkil kiladi. Nerv impulslarining aksonning sinaps oldi oxirlariga etib ke-lishi, pufakchalar yorilib, mediatorni sinaps yirigiga ajralishiga sabab buladi. X,ozir mediator deb ataladigan moddalarning kimyoviy tuzilishi xar xil. Atsetilxolin, dofamin, noradrenalin, serotonin, gistamin mediatorlarning monoamin guruxini tashkil kiladi. Ba’zi aminokislotalar xam mediator rolini utaydi. Bularga GAMK (gamma-aminomoy kislota), glutamin kislota, glitsin va taurin kiradi. Bu moddalarning xammasi musbat zaryadli azot atomiga ega. Organizmda keng tarkalgan ATF ning xam mediatorlik kobiliyati bor. Oxirgi vaktda anchagina neyropeptidlarni xam (AKTG, endorfin, enkefalin, R modda va boshkalar) mediatorlar, deb xisoblashayapti. Sinapslar kuzgalishni uzidan utkazish uchun zarur bulgan mediatorga karab xolinergik, adrenergik, GAMK — ergik, serotoninergik va boshkalarga bulinadi. Bir neyron odatda bitta mediatorni sintezlaydi. Ammo bu koidadan mustasnolari xam bor: bir neyron ikkita mediator moddani sintezlab, undan foydalanishi mumkin (atsetilxolin+ATF, yoki atsetilxolin+peptid). Ba’zi bir sinapslarda presinaptik mebranani postsi-naptik membrana bilan boglab turuvchi juda ingichka tolalar topilgan. Tolalar mediator molekulalarini sinaps yirigidan utish tezligini boshqarib turadi, degan taxmin Kuzgalishning sinapsdan utishida postsinaptik membranada joylashgan mediatorlarga sezgar retseptorlarning axamiyati katta. Dar kaysi mediatorning maxsus retseptori bor. Ular ichida atsetilxolinga sezgir xolinoretseptor kuprok tekshirilgan. Aloxida olingan xolinoretseptor mem­branani teshib utgan beshta murakkab oksil molekulalari yigindisidan iborat. Bu molekulalar yonma-yon zich kilib aylana shaklida taxlangan beshta kalamga uxshaydi. Oksil — kalamlar urtasida ionlar, masalan, natriy utishi mumkin bulgan kanal bor. Sinapsdan utadigan impulslar bulmaganida, kanal yopik turadi. Retseptor yigindisidagi ogbisharning sinaps yirigiga karagan uchida atsetilxolin bilan uzaro boglanadigan ikkita kontakt maydoncha mavjud. Sinapsga etib kelgan impuls ta’sirida ajralgan atsetilxolin molekulasi sinaps yirigidan utib, kontakt maydonchaga yopishadi, Sinapsdan yakka impuls utayotgan vaktda 8000 xolinoretseptor ishga tushadi. Natijada ion kanali ochilib, xujayra ichiga karatilgan natriy okimi jadallashadi. Bu okim 1 ms davom etadi, kanal berkiladi, kontakt maydonchadan uloktirilgan atsetilxolinni xolinesteraza fermenti bir zumda parchalab tashlaydi.
Kuzgalishning kimyoviy sinapsdan utish boskichlari kuyidagicha. Aksonning presinaptik kengayishiga etib kelgan impuls presinaptik membranadagi kalsiy kanallarini ochadi. Kalsiy ionlari xujayraaro suyuklikdan ichkariga, sinaptik pufakchalar joylashgan erga utadi va pufak- chalarni presinaptik membrana bilan kushilib yorilishiga sabab buladi. Bir vaktning uzida 100— 200 pufakcha yorilib, sinaps yirigiga 1—2 million atsetilxolin molekulasi utadi. Atsetilxolin postsinaptik membranadagi xolinoretseptorlar bilan birikib, ion kanallarining ochilishini va juda jadal, ammo juda kiska vakt davom etuvchi natriy okimini yuzaga keltiradi. Bu okim membranani kisman (chegaralangan) depolyarizatsiyalanishga olib keladi. Bunda kuzgatuvchi postsinaptik potensial (KPSP) vujudga kela-di. KPSP kupchilik neyronlarda 5 ms davom etadi, uning amplitudasi 20 mV dan oshmaydi. Postsinaptik membranada potensial bilan boglik bulgan (potensial ta’sirida ochiladigan) natriy va kaliy kanallari yuk. SHuning uchun bu erda xarakat potensiali shakllanmaydi. Ammo postsinaptik membranada xosil bulgan KGTSP neyron membranasining boshka kismlariga tarkalib, xarakat potensialining ta-rakkiy etishiga olib keladi. Uz ishini bajarib bulgan me-diatorni maxsus ferment parchaladdi yoki endotsitoz yuli bilan u sinaptik pufagiga kaytadi. Tormozlovchi sinapslarda mediator sifatida GAMK, glitsin, serotonin va boshka moddalar xizmat kiladi. Ammo ma’lum mediator, masalan, atsetilxolin bir sinapsda kuzgalishni rivojlantirsa, boshka bir sinapsda tormozlanishni tarakkiy ettirishi xam mumkin. Akson orkali tormozlovchi sinapsga etib kelgan impuls mediatorning ajralishiga olib keladi. Postsinaptik membranadagi retseptor bilan mediatorning birikishi kaliy va xlor kanallarini ochadi. Musbat kaliy ionlarining xujayralardan chikishi va ayni vaktning uzida manfiy xlor ionlarining ichkariga utishi membranani giperpolyarizatsiya xrlatiga olib keladi. Tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) ruyobga chikadi. Endi bu neyronning kuzgaluvchanligi odatdagidan past buladi. Keltirilgan ma’lumotlar shuni kursatadiki, kimyoviy sinaps uz vazifasini bir me’yorda bajarishi uchun fakat mediatorning uzi emas, balki mediator tizimi mavjud bulishi kerak. Bu tizim uch kismdan iborat buladi: a) mediatorni sintezlovchi ferment (yoki fermentlar); b) mediator modsaning uzi; v) mediatorni sinaps yirigidan yukotuvchi mexanizm (ferment yoki endotsitoz). Atsetilxolinning mediator tizimini misol kilib olsak, unga atsetilxolinni sintezlovchi ferment xolinatsetilaza, atsetilxolinning uzi va uni parchalovchi ferment xolinesteraza kiradi. Bu tizimning biror kismi shikastlansa, kuzgalishning sinapsdan utishi buziladi. Nerv tizimi faoliyatini kuchli uzgartiruvchi kupgina dorilarning ta’sir mexanizmi medi-ator tizimining biror kismini shikastlashdan iborat.
Kimyoviy sinapslarning uziga xos xossalari kuyidagilardan iborat. Kuzgalishni bir tarafga presinaptik memb-ranadan postsinaptik membrana gomon utishi. Kuzgalishning sinapsda tuxtab 5ptipi. Ana shu tuxtalib utish mediatorning pufakchasidan ajralib, sinaps yirigadan utishi va postsi-naptik membranadagi retseptorlar bilan birikishiga ketgan vaktga teng (0,2—0,5 ms). Sinapslarning past labilligi — ulardan sekundiga fakat 100—150 impuls utishi mumkin. Nerv tolasining labilligi, masalan, 500-^l1000 impuls/sekundni tashkil kiladi. Sinapslarda ularga etib kelgan im-pulslar chastotasi grasformatsiyaga (uzgarishga) uchraydi. Sinapsga etib kelgan va undan chikkan impulslar soni odatda teng bulmaydi. Sinapslarning ba’zi fiziologik faol moddalarga, dorilarga va zaxarlarga yukori sezgarligi.