Amaliy yadro fiziкasi

3.3-r11ю11. Sinx1·otro1111шlani ·hni11g уо 'na /isl1i.

Eпergiyasi Е=тс ¹ bo"lgan zarrani11g to'liq 1111гlanisl1 q11vvati q11yi­ dagiga teng bo·\adi:

2
дЕ 2е , , _, ( Е \

- - = - - Н -Е - = 0 98- ! О · Н ² · - - 1 er'lsek
дt 3 111⁴С¹ .1. • .L \ III C² )
(3.25)

118

bu yerdu е - zarra zaryadi. Н1- - zarra tezligiga pe1·penctikular bo·lgaп 111:ignit maydon kucl1langa11ligini11g tasltkil enrvchisi. M:izkur itod:ida11 ko'rinadiki. nurlanislt quvvati (yoki i11tensivligi) zarra nшssasiga tes­ k:iri proporsional Ьо' lib, bu nuгlanisl111ing qtl\'Vati ye11gil zarralarda (elekt 1·o n va pozitron) kattu Ьо·lad i. Slш sabaЫi si11xrotron nurlanisl1laг 111a11bai sifatida elektron tezlatkichlar qo· llaniladi.
Si11xrotro11 n11rla11isl1larga o'xsl1ash уапа Ьiг пurlanish шavjud bo'lib, bu nurla11ish norelyativistik zar1·alaп1ing (e11ergiyasi Е=тс ¹ Ьо' lgan zarra) doiraviy yoki spiral traektoriya bo'ylab l1arakatlanisl1da hosil Ьо' ladi va 11 siklo11·on 11111·/aпishla,· deyiladi. U111шniy lюlda sik­ lotron va sinxrotroп nш·lanishlar 111agnit 111aydo11ida tor1110zlanisl1 nш·la- 11isl1lari deyiladi.
Magnit 111aydo11da elektronlar dastasiпing sinxrotron nurlanishla­ ri, dastadagi elektronlami o' z-o' zini racliatsio11 qutЫasl1iga olib keladi (Sokolov-Terno,, effekti). Bu hodisa tcxnikada q11tЫa11gan elcktronlar dastasini lюsil qilisl1 ucl1ш1 qo ' llan iladi .
Keyi11gi vaqtlarda i11te11si,· va nozik dasta ko'rinisl1ida yo·пalgan sinxrotron m1rla11isl1lar. elektro111agnit 11шlanisl1larning 111odda bilait о·zаю ta'sirini 0'1·ga11ilayotga11 za111011aviy faпlarning deyar·li l1ar11- 111a sohalarida keпg qo ' lla11il111o qda . Tibblyotda esa tasl1xis qo'yisl1da va davolasl1da foydalш1il111oqcla. Bu 11t1rlanisl1 yordшнida ko'pchilik kasalliklarga crta tasl1xis qo'yisl1 mшnki11. Nanotexnologiyada maz­ kur n111· la11ish yordarnida 111oddaning jucla y11pqa qatla111larini l1a111 o'rga11isl1 111u111kin. Hozir·gi k1111da lurli mamlakatla1·da 100 ta tezlat­ kiclt sinxrotron nш·la n is l1la1· ma11balari sitatida isl1lab turibdi, 40 tasi q ш·i /111o qda.
Sinx 1·o tron nurl::шisl1lar astrofizikada lшш ke11g t.,rqalgan va t11rli o byek tl ar·da (n1agnit 111aydon va relyativistik zarralar 111avj11d Ьо' lgan obyektlar) asosiy rol o'ynaydi. Kalta tezlik bilan ketayotgar1 eleklron o'z yo•Jida kuchli rnagnit 111aydoniga uchrasa, 11shb11 maydon magnit k11cl1l a1· i elektro11ning traektoriyasini burib, spiral ko'1·inisl1ga olib ke­ ladi. Elektronlar 111ag11it 111aydon cliiziqlaгi atrofida ayla111na lшrakat qi­ ladi va sinxюtro11 nurlar1isl1lar lюsil bo'ladi (3.4-rasm). 81111day magnit 111aydonlar· yi1lduzlararo fazoni egallagan Ьо' ladi.

119