Amaliy yadro fiziкasi

3.2-r{ISIII. Vavilov-Che,·enkov 11111·/ш,ishi ,,,,jll(/ga kelish sxemasi. 1-muhitcla hш·akatlanuyotgan zш,·а ,·1,j1ulga kelti1·ga11 11111·/anis/1 to ·tqi11lar11i11gfronti Ьо'{ib, и zш·ru tez/igi vek101·igu II burchak osrida уо 'nalgan Ьо'ludi.

Cherenkov nurlanishlarini qayd qiluvchi detektorlar yuqori energi­ yalш· fizikasida r·elyativistik zaгralarni qayd qilisl1da keng qo'llaniladi. Bu detektor )'Ol'daniida zarra tezligi va harakat yo·пalisl1ini a11iqlasl1 rntrnikin. Agar ushbtr ntrrlanishni vujudga keltir·uvchi zarraniпg 111assa­ si nia'lшn bo'lsa, u holcla Ьir vaqtпing o'zida нning kinetik energiyasi ha111 aniqlaпadi.

2. 
   -§. Siпxrotron nurlanishlar
   

Si11x1·otю11 1шrla11ish (yoki rnagnit-tornюzli nurlanisl1) Ьir· jinsli mag11it niaycloпda гelyativistik tezlik bila11 liaгakatla11ayotga11 zaryad­ laпgan zan·alar11i11g elektron1agnit to' lqinlar пt1rla11isl1idir. Ushbu nur­ lanishga zaryadlar1gan zarra traektoriyasining niag11it rnaydon ta'sirida egrilar1ishi пatijasida vujнdga keladigan tezla11isl1 sababcl1i bo"ladi. Bu nurla11ish rnexaniznii, elektro1111i11g yadro elektrostatik maydonida tor­ n1ozlanisl1i. ya'ni traektoriyasi o'zgarishi natijasida torniozJanish n11rla- 11isl1lari hosil bo"lisl1iga o'xsl1asl1dir.
Sinxrotr·on nurlaпishlar пonii ushbtr ntrrlanisl1 hosil bo·Jgan rnaпba Ьilan bog•Jiq Ьо·lib, bt1 ntrrlanish Ьirinchi niarta elektron tezlatkich - sinxrotrшrda oliпgan. Sinxrotronda elektron doiraviy orЬita bo·ylab ha-

117
rakat\a11is\1i natijasida markazga iпtilma tezla11isl1 lюsil bo'ladi va bu tezla11isl1 пatijasida siпxrotron 11urla 11isl1la1· paydo bo·ladi. 811 1111rla11isl1- ni infraqizil. iпson ko'zi ko·1·adiga11 va reпtgeп 11ш·lш· diapazo11la1·ida olish шumkin bo•lib. bu elektтo11ni11g eпergiyasiga va mag11it maydoni kattaligiga bog'liq. l11d11ksiyasi V bo'lgaп magпit maydo11 e\ekt1·on 1шr­ la11is\1i11i11g to•liq iпtensivligi quyidagiga te11g bo· \a d i:

1= _2е2 В2у29}
Зт;с'

(3.22)

bu yerda 9 - elektroп tezligi. J' - relyativistik laktor bo'lib. 11 q11yidagi­ ga teпg:
у= l / l - 9 ² / с . (3.23)
Elekt.-011 magnit шaydonida doka bo'ylab Ьir 111а11а ayla11ga11da qu­ yidagi energiya nurlaпadi:
^{ЛЕ = 88Е: / R} (3.24)
bu yerda Ее- elektronning eпcrgiyasi, GeV; R- aylaпish radiusi. sш.
Relyativistik elektron 11ch11n n11rlanisl111ing deyarli hшпша qismi uпing tezligi yo'nalisl1ida bo'ladi va tor konus sl1aklida bo'ladi (3.3- rasm).
.в