Amaliy yadro fiziкasi

D= ,IE
dm
(4.1)

Xalqaro o·Jclюv Ьirliklari tizin1icla yutilgan doza qiy111ati o'lchov Ьirligi (irey (G1") l1is0Ыarшdi:
1 Gг = / Jlkg. (4.2)
Slшпiпgclek, yutilgaп dozaпi o·Jclшsl1da xalc1aro о·\сlю · Ьirliklari
tizi111idan tasl1qari o·lchov Ьirligi sifatida Rad islilatiladi:
1 Rad = 0.01 Gr. (4.3)
Yнtilgan nшlar1ish dozasir1i bevosita aniqlasl1 qiyin rnasala hisoЫa­ пadi. slш sabaЫi ekspozitsior1 doza deb no111langar1 kattalikdan foydala­ пiladi.

147

Ekspozitsion doza deb, gшnrn a- nш·la г ta'sirida liavoпiпg clemen tai· hiфnida lюsil bo'lgan bir xil islюrali ba1·cl1a ionla1· !o'liq zat) 'ad i11i11g mazkur hцjmdagi havo 111assasiga dm 11isba1iga aytiladi:
Х= ,JQ, (4.4)
dm
Ь11 yerda dQ- havoпiпg ele111c11 ta1· l1aj111ida lюsil bo'lga11 Ьi1· xil islюra­
\i ionlamiпg to'liq ZШ)'adi. Usl1bu iопlаг havoпiпg ele111en1ш· lшj111ida fotonlar ta'sirida yuzaga kelgaп Ьш·с\ш ikkila111cl1i elcktгonlar ton110zla- 11isl1i natijasida hosil bo·ladi.
Ekspozitsion doza reпtgeп va ga111n1a-1111rlaгini11g ioпlasl1 qoЬili­ yatiпi belgilaydi va atmosfera l1avosi11i11g Ьirlik 111assasi bo'yiclia zar­ yadla11ga11 zarraclialarпiпg kiпetik eпergiyasiga ayla11ti1·ilga11 11urla11isl1 energiyasiпi ifoda layd i.
Ekspozitsion doza Ьirligi xalqaro o'lclюv tiziшid;:i Kl l kg qabul qi­ lingaп. Sl1uningdek, amalda va ilmiy adaЬiyotlarda ekspozitsion doza­ ning xalqaro o'lclюv birliklari tizimidan tasl1qari o'lclюv Ьirligi sifatida Re11tgen (R) hаш isl1latiladi:
/ R = 2,58·ZO-' K //kg . (4 .5)
Joпli to'qimalar nшlanisl1i11ing iшlivid11al ta'siriпi o'rga11isl1 shuпi ko'rsatadiki, xuddi shu yutilgan dozalarda, tш·li xil 11шlш1isl1lar orga­ nizmga Ьir xil bo'lшagan Ьiologik ta'sir ko'rsatadi. В11 og'ir zaгralш· (masalan, protoп) to'qimada yo'I Ьirligida yengil zatтalaгga (111asala11, e\ektron) nisbataп ko'proч iоп lюsil qilisl1i Ьilап bog'liq. Bir xil yutil­ ga11 dozada, nuгla11isl1 hosil qilgaп ioпizatsiya zicl1ligi qanchalik katta bo'lsa, shu 11urlanish11i11g 1·a dio bio logik l1alokat ta ' sir i slш11clшlik ytiqo­ ri bo' lad i. Ushbu ta'simi \1is0Ыasl1 uclш11 eki•i,,aleпt dvza t11slш11cl1asi jo1·iy e tilg aп. Ekvivalcnt doza y11tilga11 dozaniпg qiymatini 111axsus ko­ efПtsieпt пisbiy blologik sa111aradoгlik koeffitsienti (RBE) yoki sifat ko­ etritsientiga ko'payti1·isl1 Ьilan l1is0Ыanadi:
D,₁,. = "i,D,K, _{(4 .6 )}
Xalqaro o'lchov Ьiгlik\ш·i tizimida ek\•ivaleпt doza qiy1nati o'lclюv Ьi1·ligi Zive,·t (Zi•) l1is0Ыa11adi. Sh1111i11gdck, ckvivalcпt dozaпi o'lcl1ashda xalqaгo o'\clюv Ьiгliklari tizimidan tasl1qaгi o·Jchov Ьi1·ligi
sifatida Ве1· is111atiladi: / Ве,· = 0.01 Zv . 1-lozirgi vaqtda isl1lab cl1iqa­ riluvcl1i barcl,a turdagi dozimetrlar z,, o'lc\,oy Ьirligi sl1kalasi bo'yicha
148
belgilanadi. Zi,•el'f (Z ·) о' lchov birligi shvetsiyalik radiofizik Rolf Zi­ vert sharatiga tJo'yilgaп.
Nurlanisl1 bilan islllaydigan odan1lar g11r11hi yoki turar-joylardagi aholiga nurlanishning ko·rsatgan dozasi kollektiv effektiv ekvi,•alent cloza ataшasi Ьilan ifodalanadi. 811 dozani q11yidagi ifoda orqali topish 1nш11kin:
Dko/1..-ff ,•k,· J . =D clf .d• • F,
bu yerda, F,- guruhdagi odamlar son i.
Kollektiv efГektiv ekviYaleпt dozani11g o'lcho,, Ьir·ligi qilib, odam­ zivert (odam-ZY) qabul qilingan.
Tur·li nurlarni11g Ьiologik ta'sirini taqqoslash uсlшп sifat koeffitsien­ ti (SK) yoki пisЬiy Ьiologik efl"ektivlik deb ataluvchi kattalikdaп foyda­ niladi. Bu kat!aliklar eлergiya yutilisl1i Ьir xil bo·Jga11da ko'rilayotgan nurlanishпiпg Ьiologik ta 'si1·i gan1ma-nurla11ishning Ьiologik ta 'siridan 11echa 111ar\a katta ekanini ko·rsa tadi. 4 . 2-jшl vulda nurla11isbla111ing sitat koeffitsieпti (SK) qiymatlari keltirilgan.
Ionlovchi nurla11isl1lami11g 111anbalar Ьilап ishlaganda radiatsion xaYfsizlik 111asalalarini l1al qilish uclшn cl1egara,•iy ruxsat etilgan ek­ vivalent doza tuslшncl,asidan keng foydalaniladi. Agar xodimning Ьir yilda olga11 11t1rlanis\1 dozasi s1111 cl,egara ekvivalent dozasidaп ortmasa, bt111d:iy 1шrla11ish ta'sir·ida 50 yil da,,oшicla ishlagaпda lian1 xodin111ing sog·tig'ida sezilarli o'zgarish ro'y bennaydi.
Radioaktiv nurlaпisl,lar ta'sirida ishlovchi kishilar (А kategoriya) uch11n chegara ekviYale,11 doza 2 be,-/yil (О.02 Zvlyil) deb belgilan­ gan. Bosl1qa kategoriyadagi kishilar uchur1 bu qiymat taxrninan I О mar­ tз kicl,ik bo' lis hi kc rak. Наг xil yoshdagi (А kalegoriyadagi) xodimlar­ ni11g olisl1i murnkiп bo'lgan chegaraviy yig•i11di dozaning qiymati quyi­ dagi toгm11lшlan aniqla11adi:
D 5(N-18), ^(4.7)
Ьн уегdа N - radioakтiv шrrlaпish 111апЬаlаг Ьilan ishlayotgan xodim­ niпg yosl1i, 18 - radioaktiv 111anbalar Ьilan ishlasl1 boshlangaп yoshi. Yoshi N l8 va shu Ьilап birga tibЬiy ko'rikdan o'tgan hamda maxsus i111til1011larпi topshirgan inso11larda radioaktiv Ьilan ishlashga ruxsat be­ rila d i. Вагсlш hollarda yosl1i 30 yoshga to'lgan xodim uchun uning or­ ganizmida to'plangan doza 60 berdan ort111asligi lozim.
149

M11·l,mis/1laming sifi11 koeffit .rie 11ti (SК).
4.2-jail,•a\.