Amaliy yadro fiziкasi

Nurlani s h tu 1·la 1·i va e11e1·giya diapazo11i
Sifat l.ocllitsie11ti (SK)
Gашша va rcntgeп пurlar	1
Barclia energiyadagi elektroпlar	1
Alfa-zarralar ( Еа 51 О MeV)	10
Protonlar (ЕР 51 О MeV)	10
Qg' ir teoki yadrolari	20
lssiq пеуtгопlаr	з
Energiyalari quyidagi diapazoпdagi neytroпlar
5 keV	2.5
20 kcV	5
100 keV	8
500 keV	10
1 MeV	10.5
5 MeV	7.0
10 MeV	6.5

Doziщetriyada dozalardan taslщari doza qt1vvati deb поmlапgап katta\ik\ardan ham foydalaпiladi. Yaqt birligi ic\1idagi 11urla11isl1 doza­ siga doza qt1vvati deyiladi. Mos ravis\1da, yutilisl1 doza va ckspozitson doza q11vvatlari q11yidagi ifodalar orqali ifodalanadi:

1
Р_,,,,= ^D ; P.c=^Хl (4 .9)
Doza quvvatiniпg o'lchov Ьi1·\ikl ari: yutilgan doza q11vvati - Grls (гadls), ekspozitsioп doza qu, , vati - Rl s.

2. 
   -§. lonlasl1tiruvc\1i 1·adiatsiyaning blologik ta'sir mcxauizшi
   

lon\as\1tiruvchi nurlar ta'sirida oгga11iz111ishdan cl1iqishiga sabab bo'ladi. Y11qori iпteпsi,, li kdagi nt1rlanisl1lar

150

ta'siri 11zoq vaql davoш etsa. ba'zi Ьi1· h11jayralaming nobud bo'lishi ku­ zatiladi va bu ayriш a'zolarni11g, hattoki Ьu11ш organizn111ing Jialokati
Ьilш1 tщщ_ yd i.
lonl as/1tiп 1vch i radiatsiyaning Ьiologik la'siri quyidagi ko'rinish­ larga bo ' li nad i: deter111iш1tsion 1·a s ir, stoxastik ta' s ir.
Determim 1/.\·io11 tп'.rir - Ь11 og•irlik darajasi radiatsion nurlanish dozasi qiyniatiga bog·liq holalda bclgilan11vchi, slшniпgdek, pog'ona darajasiga ega bo·lgan tavsifcla yt1zaga keluvcl1i va nurlanisl1 kasalligi, dern1atit. katarakta, bept1sl1tlik kabl patologik lюlatlar yi1zaga kelisl1i Ьi­ lan ifodalanadi.
Sioxa.,·tik tп'sir - radiatsion nurla11isl1 dozasi pog'ona qiymatiga ega bo·l111agan tavsir,la, n11rlanisl1dan keyiп 111a'lшn vaqt davoniida ri­ vojlanнvchi o·sma kasalliklari. leykoz va irsiy kasalliklar yнzaga keli­ sl1i Ьila11 itodalanadi.
Radiatsion nurlai1isl111ing s1oxas1ik ta' s iri : А. Leyken1iya (qon sara­ toni): В. Oshqozoп linifomasi (saraton): V. Melanoma (teri saratoni).
Sl11111i11gdek, radiatsion nurlanis/111ing Ьiologik ta'siri oqibatlariga ko ' ra, ()Uyidagi 3 /а gt1rul1ga ajrat il ad i:
0·1kir zararlaпish y11qori dozada radiatsion nнrlanish ta'sirida qayd q ili пad i. Jнmladan, odaiп orga11iz111ida ~ 0.5 - 1 Zv (50- 100 Вег) 1·a­ diatsio11 nш·lanisl1 ta'si1·ida qon tizin1ida jiddiy b11zilisl1lar yuzaga kela­ di. Sl11111i11gdek, ~3 - 5 Zv (300 - 500 Вег) radiatsion n11rlanish olgai1 holatda. sнyak iligi fш1ksiyasi buzilisl1i va qоп tarkiЬida leykotsitlar
miqdori kcskiп kaшayisl1i sl1aroitida, nurlaпish olgaп ~ 50 % odan1 o'tkir пш· kasalligi oqib:itida olamdan o' tisl1i kt1zatiladi. ~1 О - 50 Zv ( 100 - 5000 8 ,:1· ) radiatsioп 1шrlanisl1 t·a s irida. 1-2 l1aliadan keyi11 osl1- qozon-ichak tizi111i sl1illiq qavatida /111jayralarning nobt1d bo'lishi natija­
sida. qon ketisl1i oqibatida olamdan o•tish holati qayd q ili nad i. 100 Zv ( 10 ООО Вег) radiatsion 11urla11isl1 ta·sirida n,arkaziy asab tizimi funksi­ yasi izdaп cl1iчisl1i o,1ibatida odani Ьir necha soal yoki Ьiг necha kundan keyin olamdan o•tisl1i kt1z:itiladi. Sh1111ingdek. rivojlanayotgan va voya­ ga yetgan odam organizn1ida bir xil nurla11isl1 dozasi tшli xil ta'sirga ega bo'lisl1i aпiqlangaп. Jt1mlada11, o'sayotgan organiznida bo'linish ja­ rayoni _jadal amalga oshayotgan hujayralar nнrlanish ta'sirida nisbatan tez nol111d bo·ladi.
Dm•omiylikflfl (1·aqt o'tis/1i Ьi/т1, arta-sekin) y11zaga kelu1•c/1i nur­ lm1i.rh oqibatlari. Tajriba lшyvonlar ustida anialga oshirilgan tadqiqot-
151
lar, shш1i11gdek. Xirosima va Nagasaki (Уаропiуа) sl1al1ш·larida atom bombasi ponlatilisl1i oqil,atla1·i11i tal1lil qilisl1 asos ida, 1·ad ia tsio n nurla- 11isl1 пataqat odam 0 1·g a11iz m iga n11rla11ish kasalligi sl1aklida 11a111oyon bo'lishi, balki vaqt o•tisl1i bila 11, asta-sekin davoiпiylikda y11zaga ke­ luvc\1i oqibat \ш· ko'rinis\1ida hаш ifodalanisl1i kuzat il ad i.
Nurla11isl1 ta'sirida Ьiologik orga11iz111 h11jayralarida yнzaga kel11v­ cl1i b11zilisl1lar qaytn,as tavsifga ega bo'lib, tu1·li xil kasalliklar. j111nla­ da11, o'sma kasalliklaгi kelib cl1iqisl1iga sabab bo'ladi. Masalaп. radiat­ sion n11rla11isl1 ta'sirida yнzaga kelgaп leykoz oqibatida ola111da11 o'tisl1 muddati 0·11acha I О yilni tashkil qiladi. .Radiatsioп 1шrlш1isl1 ta'si1·icla o'sma kasalliklaгi11i11g kelib chiqisl1 el1ti111olligi dш·ajasi 1·adiatsiya do­ zasiga bog•liq hisoЫaпadi. Masalan, 1 Zv ( 100 Вег) гadiatsion 1шrla­ nisl1 ta'siriga uch1·agan lш· 2 tadan Ьitta odam oгga11iz111ida leykoz. 1О tadan Ьitta oda111da qalqoпsiшon bez о·sша kasa lligi, 1О tadaп Ьitta ayolda ko'krak bezi saratoпi, shttningdek, l1ai· 1ООО tad1111 5 ta odamda o·pka saratoni kasa\ligi yt1zaga kelisl1i aniqlaпgaп. Yuqo1·ida keltirilgan
ma"lшnotlaг asosida, qayd qilish lozi mki , voyaga yetgan odшn шgaпiz­ mida 0,01 z,, (\ Ва) radiatsion nt1rlanisl1 ta 's i1·id a o'sma (sагаtоп) ka­ salligi kelib c\1iqis\1 el1timolligi 2 · 1 о-• - 3 · 10 ⁴ ga teпg bo·ladi.