Amaliy yadro fiziкasi

4.4-_jadval.
Radionuklidlarning yшfro-ji=ikaviy xщ-usiyatlari

R•	Тш	Е,, ke'\^1	R	T I/ Z	Е,, keV	R	Тш	Е,, ke\'
^7Ве	53,2 SLII	478	11 1n 1 Kr	1 З s	190	" ' Cs	3,6 шiп	441
"lvlg	21.1 sont	401	1,; аnкг	4,5 soat	151	i 2Qc s	32.1 soat	372
"AI	2,2 n1i11	1779	"Rb	4 .6 so a t	190	13Jm8 a	38,9 soat	276
"CI	37,2 1ni11	1642	"' Sr	64.8 Stl(	514	1:i1n•в a	2.6 n,in	662
.ок	22.6 soat	J73	17ms1·	2.8 soat	388	^1^3"La	6,5 111in	605
"Sc	3.4 s111	159	'''"У	16.l s	909	1311Се	138 sul	166

155

"Сг	27,7 SLI!	320	•юmNb	18 . 8 s	122	норr	3,4 min	307307
s.-м n	312,2 sut	835 .	" Те	:!О.О soat	766	'"Рг	17,3 n1io	697
"Fe	8 .3 soat	169	•н,nтс	89 sut	96.5	"'Dy	8,1 soat	326
" Fe	44,5 sut	1099	',1\tmтc	6,0 soat	141	^1•'тш	9,3 s11t	208
"Со	17,5 so at	477	"'Ru	2.9 s111	216	•••vь	32 sul	63
"Со	272 SUI	122	IO mR J\	56.1 mi11	40	112Lu	6,7s11t	1094
62Cu	9,7 min	1173	JUQмдg	39,6 s	88	l')'Son pt	4.0 sut	130
"'Cu	12,7 soat	1346	ll l )П	2.8 Sllt	171	IJC)n1\V	5,2 s	108
67 Cu	61.8 soat	185	IIJMJn	99.5 1ni1,	392	IЧl"'Jr	4.9 s	129
''Zn	9,3 soat	597	II SmJn	4.5 soat	336	(l)Jn1p t	4,0 Slll	130
""'Zn	13,9 soat	439	117ms ...	13.6 S111	159	\IIS, n д t l	30,5 s	262
оьаа	9,4 soat	1039	"'Sb	2,8 soat	159	1'}7n1дu	7,8 s	279
•·'Ga	61,8 soat	185	"'Sb	3,6 11,i1,	1230	'""А11	2.7 s11t	412
71As	26 soat	834	.нте	16,8 Slll	573	1•n1-1g	64.1 soat	77
"As	17.8 sut	S96	t:!Зmт е	119.7 Slll	159	l•J7mнg	23,8 so al	134
"Se	8.4 sut	46	12з1	13,3 S0(1\	159	'"'Hg	46.7 Sll\	279
"Se	7,2 soat	361	"' 1	8,1 SU\	365	'''"ТI	7,4 soat	455
"Se	120 SU	\ 136	1]21	2.3 soat	668	= •^1т 1	72.9 soat	167
"Вг	56 so	t 239	I Z7nix e	70 s	125	" в;	11.2 soat	6687

a

156

N-гш/iо- m,klid. т , ; -ym·im parclшla- 11is/1 ,lm•1·i. E -gamma- k,·amlar ene1J,:iyasi.

4.4-§. Ra(lioizotoplaг11i olisl1 va ulaп1ing tibblyotda qo'llanilishi
Hozirgi kuпda radioizotoplaг (radioaktiv пuklidlaг) va radiopre­ paratlardaп fап va texпikaпiпg tt1rli solialarida keпg foydalaпilmoqda. loпlasl1tiruvcl1i 11ш·la11isl1lш· maпbai va radioaktiv iпdikatorlar шetod­ lari qo'llaпil111aga11 ilшiy izlanisl1lar yoki islilab cl1iqarisl1lar sohala- 1·i11i topislt qiyi11di1·. Bu 111etodlar foydalanilib, a111alga osl1irish uclшn n10'l_jallaпga11 пщашmоlаr soni osl1ib bo1шoqda va bu esa o'z navbati­ da ke11g no111eпklatt1ra radioaktiv 11isl1011 bl1·ik111alari va radiont1klidlarni olisl1 va ajratisl1 111etodlш·i11i rivojla11ti1·isl1ga yo'11altirilgai1 yadro fizika­ si va гadioki111yo sol1asidagi il111iy tadqiqotlami keпgaytiгisl1 va clщqur­ lasbtirisl1 zarш·ligiga sabab Ьо·lпюqda.
Radioizotoplar turli tezlatkichlar va reaktorlar yordamida oliпadi. Reaktoгlarda olish mumk.in bo'lmagaн radioizotoplar siklotroпlar yor­ da111ida oliнadi. Hozirgi paytda radioizotoplami isi11ab chiqarish uchun maxsus ixcham dastur ta'miпotiga ega bo'lgan sikJotronlar ya1·atilgan. Вн siklotroпlarda пur]aпishlar oqimidaп foydalanis]1 unumJorligi 100
% darajasiga keltirilgaп. Demak, siklotroпniпg aktivlaпishi umнman yo'q.
TibЬiyotda radioizotoplar ikk.i yo'пa]ishda: diagnostika va terapiya­ da qo'llaniladi. Diagпostik tibblyotda radioizotop]ardaп har xil tah]Шar uchuп foydalaпiladi, ya'ni чalqoпsimon bez11i11g fuпksiyasini tadqiq qi­ lishda, qоп liajmiпi aпiqlashda, buyrak va jigar funksiyalarini tadqiq qi­ lishda, В" vitamiпiniпg insoп organizmida hazm bo'lishiпi o'rganishda, ichaklarda yog'Jarпiпg shimilishiпing buzilishiпi tekshirishda, temir al­ masi1i1шviпi o'гgaпislнla, yurak-tomir tizimiпing haj111i11i aпiqlashda, jigar fuпksiyasiпi o't·ganishda va h.k. Hozirgi vaqtda keпg foydalaпila­ yotgan ko'pchilik radioizotop]ar siklotroп va yadro reaktorlarida ishlab

157
ch iq ar ilga n. Shu Ьilan Ьirga radioizotoplarning isl,lab chiqarishlarning o'sishi elektron tezlatkichlartla hain kuzatilmoqtia.

4.5-§. Yadro tibblyotitla tJo'llanilayotg:ш radionuklitll:1rni11g sinflarga bo'li11ishi
Hoziгgi kt1nda radioaktiv izotoplar qt1yidagi to·.-tta yo'11alisl1laгda qo'llanilisl1i mшпkin:

1. 
   ilmiy tadqiqotlarda, saiюatda va tibЬiyotda 1·adioaktiv indikator sifatida:
   
2. 
   texnologik nazorat qilнvcl1i radioizotop asbohlarda. nюdda tar­ kiЬini yad 1·0-li zi kav iy tal1lil qilt1vcl1i asbo b va qнгil1ш1lai·da;
   
3. 
   .-adiatsion texпologiyalarda va п1dio te1·a piyacla nюcldaga ta'sir qilisl1 нcht1n kucl1li nurliшish manbalari ko ' ri11isl1icla;
   
4. 
   « kic hi,k , energctika (ya ' ni issiqlik radioizotop 111a11balaricla. ra­
   

dioizotop termoelektron ge11e1·a tor la rda va atom batareyalarida) radio­ aktiv yonilg'i sifatida .


Тihblyotda rшlioizotoplar ikki yo'11alisl1da. уа'пi diagnostika ,,а
davolasl1da qo'llaniladi.
Davolash nшqsadida qo'llaniladigan radionllklidlar inson organiz­ midagi ma ' lum Ьiг a'zo yoki kasallikni keltirib cl1iqш-ayotga11 lшjay­ ralarni n11rlantirishga asoslangan. Bнnda boshчa sog·Jo111 hнjayralarga minin1al ta'sir qilishga harakat qilinadi.
Davolash nшqsadida qo'llanilayotgan radionuklidlar qt1yidagi нchta gнruhga bo· Jinad i:

• 
  encrgiyasi 200cl12000 keV sohada joylasl1gan v·- zarm/a,- chiqa­ rayotgan v- - n11rlatgicblar;
  
• 
  yuqori chiziqli e11ergiya t1zat11vchi (Ll'E -100 keJ/ /mkm ) va qisчa yt1gurish yo'liga (50 с/1100 mkm) ega bo ' lg an b-1111rlat icl1/m·;
  
• 
  elektron qaшrasl1 (EQ) yoki icl1ki elektron ko11vc1·siya (IEK) bo' yicha parchalanadigan radionllklidlar.
  

Keyingi 30 yil ichida BFEKT texnikasi yorclшнicla b jariladigan tasl1xislash jarayoni asosan °°'"Тс preparati Ьilan amalga oshirib keliп­ moqda . Keyiпgi yillarda tezlatkichlar texnikasini11g ri,•ojlaпishi yangi radionllklidlami isl1lab cl1iqarisl1ga iinkon bc:1·di. Hozirgi kL1nda 1-123.

158
Тl-201. lп-111, Сг-51. Ga-67, Кг-81 ш. 1-131 va l1.k. radiorшklidlar tasl1xis qo'yisl1da keпg foydala11ilшoqda. Pozitюn ntrrlarшvcl1i radio­ ш1klidlar icl1ida asosa11 С-11. N-13. 0-15 va F-18 radiont1klidlari keng qo'llш1ilacli.

Hozirgi kt1nda beшor-laп1i da, ¹o lasl1da 1шг te1·apiyasi harn ke11g foy­ dalar1il111oqda. Nur· terapiyasini11g asosiy 111aqsadi sar·aton lшjayralari- 11i11g DNK spiralini sl1ikastlasl1. ulaп1i bo'li11ish qoЬiliyatidan шahrum qilisl1. Внпdа ocl1iq radioaktiv ma11ba Ьilan be111orlai·ning a'zolar·i nur­ lш1tiriladi. Ocl1iq radioaktiY шапЬаlаr alol1ida yoki qo'sl1irncha vosita sifatida qo'lla11iladi. Usl1bt1 111etod xavfli lirnfala111i, qalqoпsimon bez rakini va 11.k. lar11i пuг te1·apiyasi yorda1nida davolasl1 sarna1·ali his0Ыa- 11adi.
Nuг teшpiyasida proton te1·apiyasi dcb 11omla11ga11 davolash шe­ todi alohida al1a111iyatga egadir. P1·oto11 te1·apiyasida, bosl1qa radio­ terapiya si11gaгi, tezlasl1ti1·ilga11 рюtопlа1· oqirni Ьilап o'simta пur·lanti­ riladi. Ushbt1 protoпlar lшjаугаlагпiпg DNK laгiga zш·ar yetkazadi v·a ш1tijada t1laгni sl1ikastla11ti1·adi.
lnsoп orga11iz111i fur1ksiyasini teksl1irisl1da keпg qo'llaniladigan

12
bosl1qa Ьiг гadioizotop bt1 kobalt-57 hisoЫanadi. U 8 vitamiпiпing
insoп orgaпizrnida l1azm bo"lishiпi tadqiq qilish t1clшn qo'llaniladi. Kobalt-57 11isl1ata11 og·i,· kobalt radioizotopiga nisbatan qisqa yasl1asl1 vaqti va yuqori sa11asl1 e·flektivl ig i bo'yicl,a t1slu11likka egadir. l-lozi1·gi ku11da usl1bu radioizotop asosaп siklotroпda oliпadi.
Еlеkн·оп tezlatkichlarda kobalt-57 radioizotopiпi olisl1 t1clш11 kim­ yo,·iy tozaligi yt1qo1·i bo'lgaп пikel metalli yuqori e11ergiyali gamrna­ kva11tlar 11t1гla11tiгiladi va buпiпg пatijasida nikel-58 staЬil izotopida qu­ yidagi fotoyadro reaksiyalai·i sodir bo·ladi:

1. 
   r+ ,^·'N- ^{· s},^,cо+р уо ^k.I q1^· sqac¹1a ^ss2s ^н- I ^cУ , Р ^> 2^s1^,c° ;
   

2 2

2. 
   y+g:Л,нg;Ni+n g; Ni J; c o + e+ +v,.
   

Birinchi reaks i, ¹ a natijasida kobalt-57 bevosita lюsil bo·ladi. Ik­ ki11ct1i rcaksiyada sa oldin пikel-57 radioizotopi paydo bo·lib, keyin 1111da v -parclшlanish sodir bo·lacli, btшiпg natijasicia yadrodan pozitron va пeytrino cl,iqib ketadi va kobalt-57 mdioizotopi hosil bo'ladi. Ko­ balt-57 va пikel-57 radioizotoplariniпg уагi111 pш·cl111la11ish davri шоs

159
ho \da : 270 k11n va 36 soat. Bнndan ko·r·inadiki, Ьirinchi reaksiyada ko­ balt-57 y11qori cl1iqisl1i (lюsil bo'lisl1 niiqdori) k11zatiladi. lkki11cl1i re­ aksiyadan lшш foydalanisl1 11сhш1 n11rla11ti1·ilgan nislюпni kobalt-57

ajratib oli11guncl1a t> ЗТ"
2
(t> 108 soat) vaqt da,,omida 11sl1lab tшish

lozim. Demak, 108 soatdan keyiп kobal-57 пi ajratib olisl1 bos l1lз 11sa, Ьiz olayotgan radioizotop miqduri y11qori Ьо·lai · e kai1. Kobalt-57 ra(lio­ izotopining gam111a-nurlanisl1lai· e ne,·giyas i (-122 keV) kicl1ik bo' li b. inson orgaпizrniga katta ta'sir ko '1·sa tn1ayd i. Sl111 sabaЫi, Ьн radioizo­ top tibbiyotda keng qo·llanilib kelinnючda.

6.