Aminokislotalar, ularning tuzilishi, kimyoviy o’ziga xos xususiyatlari. Kapron – sintetik tola. ΑLfa – aminokislotalar oqsillarning strukturaviy birligi ekanligi. Oqsillarning tuzilishi va biologik ahamiyati. Aminokislotalar

Aminokislotalarning qo’llanilishi :
Aminokislotalar hayotiy zarur organik birikmalardir.
Tirik organizmlarda oqsillarning va boshqa muhim biologik moddalarning sintezida aminokislotalar ishtirok etadi. Bakteriya va o’simliklar o’zlariga kerakli aminokislotani o’zlari sintez qiladi.
α – aminokislotalar hayvon va insonlarning organizmida oqsillarni sintez qilishda zaruriy moddalardir.
Ba’zi aminokislotalar tibbiyotda qo’llaniladi. Aminokislotalarning hosilalaridan sintetik tolalar olishda (kapron) foydalaniladi.
Aminokislotalardan eng muhimi glisin (H₂N – CH₂ – COOH) bo’lib, tabiatda juda keng tarqalgan, o’simlik va hayvonlar organizmida modda almashinuvida muhim rol o’ynaydi.
Glisin - yelimlar va deyarli hamma oqsil moddalarning asosidir. Glisin yordamida adenozintrifosfat (ATF) kislotasining yacheykalari tuzilgan. U tirik organizmlarda boradigan ko’pgina kimyoviy reaksiyalarning energiya manbaidir. α – alanin – hamma oqsillarning asosi; β – alanin – B₃ vitamini tarkibiga kiradi.
Oqsillar
Oqsillar – yuqori molekulyar, nihoyatda murakkab tarkibli va murakkab bog’lanishli organik birikmalardir.
Oqsillar ularning asosini α – aminokislotalarning qoldiqlari tashkil qilgan, bir – birlari bilan CO – NH – gruppalari orqali peptid bog’lar deb bog’lanadigan bog’lar bilan bog’langan polipeptid zanjirlaridan tuzilgan tabiiy biopolimerlardir. Oqsillarning tarkibida C (50 – 55%), H (6,5 – 7,5%), O (20 – 24%), N (15 – 17,6%), S (0,3 – 2,4%), P (0,4 – 0,9%) larda bo’ladi.
Oqsillarda C, H, N, O bo’lishi muqarrar bo’lgan elementlardir. Aminokislotalar tarkibida kamdan – kam Cu, Fe, Zn va boshqa metallar ham bo’ladi.
Oqsillarning hosil bo’lishida tarkibi bo’yicha har xil bo’lgan 29 dan ortiq aminokislotalar ishtirok etadi.
Oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar quydagi jadvalda keltirilgan.


Oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar

Formulasi	Nomlsnishi
H2N – CH2 –COOH	Glisin
CH3 –CH(NH2) – COOH	Alanin
CH3 –CH(CH3) –CH(NH2) - COOH	Valin
CH3 –CH(CH3) – CH2 - CH(NH2) - COOH	Leysin
CH3 - CH2 –CH(CH3) –CH(NH2) - COOH	Izoleysin
CH2(OH) –CH(NH2) - COOH	Serin
CH3 – CH(OH) – CH(NH2) - COOH	Treonin
CH2(SH) –CH(NH2) - COOH	Sistein
HOOC–CH(NH2)–CH2–S–S–CH2– CH(NH2)-COOH	sistin
CH2(SCH3) – CH2 - CH(NH2) - COOH	Metionin
Alifatik monoaminodikarbon kislotalari va ularning monoamidlari
HOOC – CH2 – CH(NH2) – COOH	Asparagin kislota
H2N(O)C – CH2 – CH(NH2) - COOH	Asparagin
HOOC – (CH2)2 – CH(NH2) – COOH	Glitamin kislota
H2N(O)C – (CH2)2 – CH(NH2) - COOH	Glutamin
Alifatik diaminokarbon kislotalar
H2N – (CH2)4 – CH(NH2) - COOH	Lizin
H2N –C(=NH)-NH-(CH2)3-CH(NH2) –COOH	Arginin
Aromatik aminokislotalar
C6H5 – CH – CH(NH2) – COOH	Fenilalanin
HO – C6H4 – CH2 – CH(NH2) – COOH	Tirozin
Geterosiklik Amonokislotalar
	Prolin
	Gidroksiprolin
	Triptofan
	Tistidin

Oqsillar bo’linadilar;


Proteinlarga-oddiy oqsillar faqat aminokislotalarning qoldiqlaridan tuzilgan;


Protedlar-murakkab oqsillar, aminokislotalarning qoldiqlaridan va prostetik gruppalar deb nomlanadigan har xil aminokislota harakteriga ega bo’lmagan gruppalar (polisaxaridlarning qoldiqlari,ortofosfat kislota va hk) lardan tuzilgan.


Oqsillarning tarkibi,tuzilishi va biologik ahamiyati.

Yuqorida ko’rsatganimizdek oqsillar tarkibiga uglerod, vodorod, kislorod,azot bo’lishi shart bo’lgan elementlardan tashqari oltingugurt,fosfor, temir, mis, rux va boshqa elementlar ham uchraydi.

Oqsil molekulasidagi aminokislota qoldiqlarining soni 10²-10⁵ gacha bo’ladi.
Oqsillarning nisbiy molekulyar massasi juda katta,yani;
M_r = 10⁴ -10⁷ga javob beradi. Masalan;tovuq tuxumi tarkibiga kiruvchi oqsilning nisbiy molekulyar massasi 36000 ga teng.
Go’shtdan ajratilgan bir oqsilning nisbiy massasi 150000 ga, ba’zi oqsillarning nisbiy molyar massasi 300000 va undan ham yuqori bo’ladi.
Oqsillarning gidrolizi natijasida 20 dan ortiq aminokislota hosil bo’ladi.
Har bir oqsilga polipipted zanjirida aminokislotalarning qatiyan aniq ketma-ketligi va aniq fazoviy struktura xosdir.
1888-yilda rus biokimyogari A.Y. Danilevskiy oqsillarning molekulalarida takrorlanuvchi atomlarning peptid gruppasi
mavjudligini ko’rsatdi.

xx-asrning boshlarida nemis olimi E Fisher va boshqa tadqiqotchilar birinchi bo’lib molekulasidagi bir-biri bilan peptid bog’lar orqali birikkan 18 ta aminokislotalar qoldig’idan iborat birikmani sintez qildilar. Bu polipeptidlar ba’zi xossalari bilan oqsillarni eslatgan. Polipeptid sintezini soddalashtirilgan holda quyidagicha ifodalash mumkin :

Birinchi dastlabki modda- glisin- hayvonlarning pay, teri, tuyoq kabi organizmlaridan tayyorlanadigan yelimni gidroliz qilib olinadi; ikkinchi dastlabki modda –alanin, uni har qanday oqsildan olish mumkin.
Oqsillarda hammasi bo’lib to’rt ko’rinishdagi strukturaviy tashkillik ajratiladi.